Adicado a José Antonio Mera, José Luis e Maite Caramés e Merche
Espiño, un retallo da historia familiar compartida.
Moitas veces escoitamos falar do “tío Euloxio”, contaban que agochara unha pistola entre as pedras dunha parede, falaban das visitas ao lazareto de san Simón onde estaba preso, do alporizamento do “cívico” que, nun rexistro na casa de Xeve, atopou unha almofada confeccionada con retallos dunha tela coas cores vermella, amarela e morada: “nada menos que durmiendo con la bandera tricolor” foi o berro que deu ao tempo que a rachaba cun coitelo. Sobre o motivo da persecución a Euloxio, aparte de vagas referencias a cousas da política, falábase das denuncias dun cura por asuntos de caza; certo era que estivera procesado por infrinxir a lei de caza e tivera que fuxir a América, de onde volvera logo da promulgación dun indulto. A súa xuventude debeu ser algo axitada: sabíase da participación en pelexas entre mozos nas festas e atopamos novas, nos xornais, de que a Guardia Civil lle recollera unha navalla barbeira que usaba cando tiña dezasete anos. A consulta de documentación da causa militar 1171/36, contra Manuel Villamayor (tenencia ilícita de armas) e Eugenio Espiño e Víctor José Bugallo (intento de organización de sociedades ilegais), proporcionou máis información sobre a personalidade de Euloxio Espiño Amil. As actuacións iniciáronse o 5 de agosto de 1936.
A Villamayor atopáronlle un sobre con documentos do partido comunista e outros escritos que lle foran entregados por Euloxio. Nas declaracións dos inculpados recoñecen que José Espiño Moreira, primo de Euloxio e tenente de alcalde de Silleda, lles falara de organizar o partido comunista, cousa que aceptaron pero que non chegaron a realizar na práctica e sen que Euloxio chegara a actuar como presidente. Entre o incautado aparece unha relación cos compoñentes da célula nº 11 constituída por: Eulogio Espiño (nº 89), José González, Ramón Sobrado, Ramón Conde, Manuel Villamayor, Ismael Rey, Perfecto Sobrado, José Iglesias e Víctor Bugallo.
Víctor José Bugallo, zapateiro de 32 anos, casado, foi detido no Carballiño o 30 de agosto. Será fusilado en Pontevedra o 11 de maio de 1937. José Moreira Espiño permanecerá agochado varios anos e as autoridades coidaban que fuxira a América.
O alcalde de Silleda informa ao xuíz instrutor que Euloxio non se atopaba en Fiestras pois estaba no lugar de “Granja de Espiño” en Poio; esta confusión entre a granxa dos Espiño na Bouza (Xeve) e o lugar da Granxa (na realidade en Sanxenxo e non en Poio), proporcionou un tempo precioso para que a familia puidese poñer a salvo a Euloxio e, a través dos seus contactos no Goberno Civil pois lle vendían o leite ao gobernador, preparase a súa posterior presentación a primeiros do mes de outubro.
Nas declaracións e nun careo con Villamayor, nega ser o presidente da célula comunista de Fiestras, manifesta que nunca lle entregaran o carnet nin, por suposto, cotizara para o partido, pero recoñece que lle entregara a Villamayor o sobre. Na indagatoria descríbese a Euloxio, de 27 anos, solteiro, albanel, como
de estatura regular, ojos pardos, pelo castaño, cara enjuta y como señas particulares tiene la dentadura del maxilar superior postiza toda ella menos un diente.
O 12 de outubro ingresa en prisión segundo consta nun escrito asinado polo inspector provincial de prisións Lago Búa.
O informe do comandante de posto da Guardia Civil sobre Villamayor e Espiño, afirma que son persoas de boa conduta persoal pero en canto á política
siempre han pertenecido a partidos de extrema izquierda, propagandistas del comunismo y desempeñaban ultimamente los cargos de secretario y presidente respectivamente de la Sociedad comunista de Fiestras
Noutro informe posterior, a comandancia de Pontevedra confirma o anterior e engade a condición de “simpatizante con los revolucionarios de Octubre de 1934.”
O sete de novembro, o auditor de guerra considera que non se atopan méritos suficientes para reputar xustificada a perpetración do delito e pide o sobresemento provisional aínda que, por acreditarse a militancia comunista, os imputados debían pasar á competencia gobernativa para que actuara ao respecto.