Pontevedra nos anos do medo

Este tipo de asasinatos, que algúns autores encadran dentro do concepto “represión paralegal”, son levados a cabo sobre todo nos primeiros meses tras o golpe militar. Estas accións, que poderían parecer incontroladas, estaban planificadas con anterioridade ao golpe militar e buscaban o sometemento do territorio no que este triunfa, mediante a eliminación dos cadros políticos, sindicais, agrarios, etc; os sublevados aseguraban así a quietude na retagarda coa paralización polo terror de calquera asomo de resistencia, ó tempo que impulsaban o achegamento ó novo réxime de importantes sectores da poboación, por medo ou pola defensa dos seus intereses e que colaboraban activamente coas novas autoridades integrándose en milicias paramilitares, denunciando e servindo de testemuñas contra os considerados inimigos ou, simplemente, mirando para outro lado.

Esta política represiva tivo como executores ás milicias falanxistas e determinados grupos da Guardia Cívica, seguindo as directrices ou a tolerancia das autoridades militares, delegados da orde pública e mandos da Guardia Civil.

A maioría das veces, as vítimas eran sacadas, de madrugada, dos cárceres ou da illa de S. Simón, aducindo traslados a outros cárceres ou a realización de interrogatorios; outras veces eran capturadas nos seus domicilios ou refuxios. En varias ocasións, utilizábase a “lei de fugas” testemuñando o intento de fuxida tras a consabida avaría do automóbil que transportaba aos detidos. Tamén era corrente utilizar como tapadeira do “paseo” a modalidade do fusilamento por “estar incursos en el bando” que posibilitaba a execución inmediata do detido.

As dificultades de elaborar un listado preciso de “paseados” é grande dada a natureza dos feitos.

A existencia do proxecto universitario Nomes e Voces supuxo un avance considerable, ao reunir información de diversas investigacións de tipo local e outras fontes, aínda que, como é lóxico, existen algunhas diverxencias nos datos.

O seguimento de diversas fontes: novas dos xornais da época, bibliografía, testemuños orais, referencias en causas militares, anotacións en rexistros civís... deron como resultado un listado de vítimas “paseadas” en Pontevedra capital e inmediacións. Consideramos o criterio, ao noso entender máis fiable, do lugar no que se comete o asasinato, aparece o cadáver ou está rexistrado, en lugar do domicilio ou lugar de nacemento da vítima. Facemos constar a data da morte.

Abilleira González, Luis 6-09-1936.

Acuña Agulla, Benito 19-09-1936. (1)

Agra Mondragón, Ángel 29-12-1936.

Alonso Pérez, Juan 8-11-1936.

Amoedo Nogueira, Manuel 1936.

Ares Villaverde, Avelino 26-09-1936.

Bao Rúa, Gerardo 30-01-1937.

Barreiro Prol, José 15-04-1937.

Blanco Abal, Saturnino 17-04-1937. (2)

Búa Laredo, José 4-12-1936.

Caamaño Tobío, Manuel 16-04-1937.

Calvar González, Manuel (¿Antonio? 19-12-1936.

Casal Dozo, Alberto 11-11-1936.

Castro Lobo, Ruperto 11-3-1937.

Cortizo González, José 11-08-1936.

Costas Bahamonde, Domingo 11-10-1936.

De la Torre López, José 25-09-1936.

Dios Vázquez, Edelmiro 4-09-1936.

Eymar Fernández, Ricardo 4-09-1936 (3)

Fares Fidalgo, José 5-09-1936. (4)

Fariña Duque, Antonio 11-11-1936.

Fernández Balboa, Benito 4-01-1937.

Fernández Blanco, Francisco 7-09-1936.

Fernández Núñez, Manuel 29-08-1936.

Fernández Turnes, Sebastián 24-08-1936. (5)

Franco Durán, Aniceto 24-11-1936.

Gallego Acuña, José 24-08-1936.

Gallego Moya, Antonio 19-10-1937. (6)

Gama Casalderrey, Faustino 30-12-1936.

García Santos, Eduardo 11-11-1936.

Godoy Rago, [Lago] José 24-11-1936.

Gómez Bao, Santiago 5-12-1936.

Gómez Sampayo, José 8-11-1936.

González, Jesús " Pernas" 11-08-1936.

Judas Adato, José 17-08-1936.

Kanareuski Michael 17-08-1936.

Lorenzo Boullosa, Francisco 4-09-1936.

Magdalena García, Juan 10-09-1936.

Mallo Martínez, Estanislao 25-09-1936.

Meis, Ramón 1936

Miranda Cabral, Rufino 11-12-1936.

Muñiz Leiro, José 25-09-1936.

Nores Rodríguez, Emilio 25-09-1936.

Otero Lago, José 4-12-1936. Executado tras C. de Guerra.

Oubiña López, Manuel. 4-12-1936. " "

Pando Rivero, Luis 4-12-1936. " " (Ver nota 9 )

Pazos Barreiro, Julio 11-03-1937.

Pérez Losada, Benito 27-04-1937. (7)

Pintos Quinteiro, José 27-08-1936.

Piñeiro Barreiro, Francisco 26-09-1936.

Puga Sánchez, Genaro 9-08-1936.

Rey Iglesias, Alberto 2-01-1937.

Rey Rey, Andrés 6-10-1937.

Rial Vidal, Ángel 13-11-1936.

Rodrigo Méndez, Alfonso 5-09-1936.

Rodríguez Alonso, Telmo 8-11-1936.

Rodríguez Neira, Raimundo 14-08-1936.

Romero Castiñeira, José 11-11-1936.

Sáez Ruíz, Vicente 5-12-1936.

Sobral González, Juan 12-10-1936. (8)

Taberneiro Fraiz, José María 11-08-1936.

Teixeira Alonso, Adonis 5-12-1936.

Torre López de, José 25-9-1936.

Torres Lorenzo, Aurelio 23-08-1936.

Torres Paz, José 11-08-1936.

Vázquez Vázquez, Francisco 24-11-1936.

Vilas Davila, Emilio 29-12-1936.

Villar Fortes, Albino 24-11-1936.

Zbarsky Geller, Abraham 29-12-1936.

Notas:

1. Consta como “suicidio” no cuartelillo de seguridade do Goberno Civil; fora testemuña no xuízo contra Genaro Estévez e Salvador Pastoriza e detivérono por “escandalizar” á saída do mesmo. Era alcalde de barrio de Salcedo. Falece no Hospital por cortes de cristal nos brazos.

2. Resultou ferido nun confuso incidente en Cangas e faleceu no Hospital pontevedrés.

3. Era militar; segundo os xornais suicidouse no seu domicilio.

4. De Fontao; un informe da Guardia Civil di: “es el elemento más peligroso de la comarca, distinguido en la organización de huelgas en las minas de estaño”.

5. Detido en varias ocasións en tempos da República por roubo e outros delitos.
Aplícanlle a “lei de fugas” nun traslado.

6. Ex-garda de seguridade. Os xornais falan de suicidio.

7. De Estribela, coxo, xornaleiro, os xornais din que se suicidara na Caeira tirándose ao paso do tren.

8. Diverxencia nas fontes sobre se foi “paseado” ou executado logo do consello de guerra.

9. Novas investigacións confirman de xeito indubitable que ningún deles foi "paseado" como consta en varias publicacións. Foron executados na Caeira, tras consello de guerra. Ver próxima entrada.

Tamén aparecen citados en diferentes publicacións como “paseados” en Pontevedra, os seguintes:

Areán Moure, Emilio 24-07-1936.

Cacabelos, Manuel 12-03-1937.

Fariña Torres, Faustino 22-09-1936.

García Bustos, José 7-8-1936.

García Ferro, Manuela 13-09-1936.

García Martínez, R. 12-10-1936.

González González, Gumersindo 11-11-1936.

González Rodríguez, José 3-10-1936.

Janes Otero, Juan Antonio 24-11-1936 (1)

Moreira, Antonio 25-04-1938.

Nieto Landín, Constante 2-07-1938

Omil Pesqueira, José 24-08-1936

Padín Romero, Luis 21-02-1937.

Pereira Pintos, José 20-08-1936.

Pesado Oujo, Manuel ?

Portela Pérez, Domingo 27-12-1936

Rey Vidal, Manuel 4-02-1937.

Sánchez Brea, José Mª ?

Sanes Otero, Antonio 24-11-1936.

Sanes Otero, Juan 24-11-1936.

Silva Pereira, Avelino 10-08-1936.

Solla Alejandro, Jesús 11-09-1936.

Tillas Lorenzo, Francisco 25-10-1936.

Tomé Lobeiras, Gerardo 24-12-1936

Trabazo Serapio, Víctor ?

Vieites Castro, Manuel 25-12-1936.

(1) Coido que se corresponde cun dos irmáns Sanes-

Non consideramos como vítimas de “paseos” diversas mortes como as sucedidas en tiroteos o día da sublevación ou en incidentes que non se axustan estritamente a esta modalidade. Será benvida calquera información sobre o presente listado.

Como apuntabamos na entrada anterior, a confección dun listado de “paseados” presenta certa complexidade. Os “paseos” eran asasinatos que cumprían, habitualmente, as seguintes características: saca da vítima do cárcere ou apresamento no domicilio ou refuxio, nocturnidade, participación como executores de certos grupos de individuos pertencentes ás milicias falanxista ou das JAP, “cívicos” e asimilados, a morte tiña lugar fóra dos núcleos habitados e os cadáveres aparecían de madrugada en determinados lugares como as proximidades dun cemiterio, carreteiras de acceso á cidade...buscando o efecto de amedrentar á poboación.

Pero hai algúns asasinatos como os afondamentos ou os ocorridos en certos incidentes, que engaden dificultades para a súa adscrición. Os afondamentos, na maioría dos casos, son continuación da morte por fusilamento ou a consecuencia das torturas, ou sexa, habitualmente, son a fase final dalgúns “paseos”. No caso de Pontevedra, debemos lembrar o sucedido co avogado e concelleiro conservador, Alberto Martínez Tiscar; detido de madrugada no seu domicilio por un grupo de gardas civís e “cívicos”, foi conducido a Bueu onde, na compaña doutras persoas, fusilárono e o afondaron no mar. Andrés Dacosta Paz apunta a existencia de testemuños que indican que o mestre pontevedrés, socialista e masón, Manuel Pedreira Pazos, foi un dos que compartiron sorte con Tiscar. Ningún dos dous aparece no noso listado pois o “paseo” tivo lugar fóra de Pontevedra, como tamén foi o caso doutros pontevedreses que atoparon a morte lonxe do noso concello.

Outras veces as mortes foron presentadas como consecuencia dun enfrontamento coas forzas de seguridade; así sucedeu en Salcedo o 12 de decembro de 1936; o volume de forzas intervintes e o incendio provocado, fixo que os feitos tiveran unha repercusión distante do secretismo habitual dos “paseos”. Consideramos “paseo” o asasinato de Manuel Méndez Montes e Juan M. Gómez Corbacho? Neste e en casos parecidos non o fixemos.

En diversas publicacións aparecen como “paseadas” persoas que, cando investigamos nos xornais da época, aparecen consideradas como suicidios; é imposible comprobalo con total certeza e teñen que ser outras circunstancias as que determinen a tipoloxía da morte. É o caso de Benito Acuña Gallego, Ricardo Eymar Fernández, Antonio Gallego Moya, Benito Pérez Losada e tamén algún outro que aparece morto por disparos no seu domicilio. O caso de Acuña xa foi comentado na entrada anterior.

Ricardo Eymar, tenente coronel, 57 anos, orixinario de Toledo, apareceu nos arredores da capital gravemente ferido sendo ingresado no Hospital e falecendo horas despois. O xornal falanxista El Pueblo Gallego escribe

“...Presentaba cortes de navaja en distintas partes del cuerpo, que él mismo se había dado con ánimo de suicidarse. Ignoramos los motivos de esta resolución y se nos dice que el señor Eymar padece de trastorno mental” (EPG, 4-10-1936)

Antonio Gallego Moya, garda de seguridade, 54 anos, vivía coa filla xunto ao cárcere pontevedrés. Neste caso é o Diario de Pontevedra o que nos dá a nova:

“...sorprendida por la detonación de un disparo de arma de fuego, la hija de Gallego, que se encontraba en la cocina preparando la comida, acudió a la habitación de su padre, encontrando a este moribundo. Presentaba un tiro en la sien derecha, con salida de proyectil por la izquierda [...] lo que hace suponer que se suicidó en un momento de perturbación mental”
(DP, 19-10-1937)

Benito Pérez Losada, coñecido como “o coxo”, de Estribela, 31 anos, apareceu no quilómetro 1,700 da vía do tren, lugar de A Caeira. O titular do Diario de Pontevedra é inefable: Un joven se arrojó al paso de un tren. Era un aburrido de la vida y quedó muerto en el acto. A continuación describe os feitos:

A las tres y cuarto de la tarde de ayer, un hombre que al parecer iba paseando al lado de la vía por la Caeyra (sic), se arrojó de pronto hacia los raíles, en el momento en que avanzaba un tren de mercancías que se dirigía a Villagarcía [...] Estaba cojo y enfermo, por lo que se supone que aburrido de la vida decidió arrojarse al paso del tren. (DP, 28-4-1937)

Hai outro suicidio que tamén merece comentario: o do practicante Afrodisio Martínez Menéndez, sucedido o 23 de outubro de 1936; a intervención do xuíz militar e o rexistro da morte como causada por “hemorragia interna por disparos de arma de fuego” poden explicar que algúns autores o consideren como “paseado”. Os xornais cualificaron a morte como accidente:

Muerte sentida. Víctima de un inesperado accidente ha dejado de existir en la mañana de ayer el culto y conocido practicante de Medicina don Afrodisio Martínez. El finado gozaba de generales simpatías y su muerte fué muy sentida” (Diario de Pontevedra, 14-11-1936)

A realidade foi outra: Afrodisio, falanxista e membro da Guardia Cívica pontevedresa, estivo implicado en irregularidades económicas na mesma o que, parece ser, o levou ao suicidio.

As causas de morte que aparecen nos rexistros non sempre aportan claridade aos casos, atopamos numerosas veces “hemorragia interna”, “colapso cardiaco”, “ Parálisis del bulbo raquídeo”, “Lesión al corazón” e outras igual de equívocas, fronte ás máis descritivas e explícitas de “ Lesiones producidas por disparos de arma de fuego”, “Rotura de corazón por arma de fuego”, “Cuatro heridas de armas de fuego penetrantes en el tórax”, “Fusilamiento”... Este feito fai que os investigadores poñan a atención en calquera causa de morte de tipo traumático e, se a hora ou o lugar da morte son sospeitosos, pode levar a confusión e clasificar como “paseo” o que foi consecuencia dun accidente de tráfico entre un ciclista e un camión no empalme de Lérez, como foi o caso de Manuel Filgueira Fontenla, sendo máis grave a confusión -fóra da provincia de Pontevedra- cando se atribuíu a condición de “paseado” ao militar golpista Eugenio Jack Caruncho, morto en accidente en Santiago.

Caso distinto é o sucedido con Emilio Areán Moure, na súa morte dábanse todas as condicións: militancia política, participación nos sucesos de xullo do 36 e morte por “hemorragia interna” a finais de xullo; o profesor Manuel Igrexas, investigador nas terras do Deza, faime chegar a información, baseada en testemuños da familia da vítima, de que a súa morte no Hospital pontevedrés foi a causa dunha caída da camioneta cando participaba, xunto con compañeiros chegados a Pontevedra, na defensa da república.

O feito de que haxa persoas a quen se “pasea” despois de seren xulgados e condenados en Consello de Guerra, pode explicar que se atribúa aquela condición a vítimas que temos documentadas como fusiladas coas formalidades xudiciais; sucede así con Albino Sánchez Leiro “O Perrita”, Joaquín Blanco Vázquez ou Serafín López Otero, sometidos os dous últimos a consello de guerra o 7 de outubro de 1936 e fusilados o 14 de dito mes. Máis sorprendente é a afirmación, que aparece nunha coñecida Historia de Pontevedra, de considerar “salvado milagrosamente”, facéndose o morto logo do “paseo”, ao taxista José Pintos que, desgraciadamente, foi asasinado en Pontevedra o 27 de agosto do 36.

Un tema que tamén aporta confusión é o dos “desaparecidos”. As desaparicións poden deberse a “paseos” nos que non se atopou o cadáver ou non hai constancia por fontes fiables da morte, pero tamén hai evidencias de desaparicións debidas a fuxidas ao estranxeiro, entrada na guerrilla, etc. Un caso xa tratado nestas páxinas foi o de Jesús González González, o “Suma y sigue”, a quen non debemos confundir cun “paseado” que aparece no listado do mesmo nome pero que era coñecido por “Pernas”.

Notas sobre o listado publicado na entrada anterior:

Godoy Rago, José: o segundo apelido é Lago.

Otero Lago, José; Pando Rivero, Luis e Oubiña López, Manuel non foron “paseados” senón executados na Caeira, ás sete da mañá do 4 de decembro de 1936 por unha compañía de gardas de asalto, logo dun consello de guerra celebrado o 21 de novembro.

A continuación coloco unhas gráficas, elaboradas a partires dos datos do listado, sobre os “paseados” en Pontevedra:

Donativos, colectas, subscricións e similares abondaban nos xornais daqueles anos do medo. Noutra ocasión xa tratamos o asunto. Hoxe escribiremos sobre algúns dos donativos ao xeneral Franco.
En novembro de 1936, o partido político Renovación Española iniciou en Pontevedra unha subscrición para regalarlle unha imaxe da Virxe do Pilar; encabezaban as aportacións Víctor Lis Quibén e José Ramón Gómez, este último, antigo compañeiro de Lis como dirixente de Unión Regional de Derechas e membro da Guardia Cívica; cada un aportaba 25 pesetas.
Polas mesmas datas, a comisión impulsora do monumento a Franco en Ferrol publicou unha especie de manifesto, no que se realzaba en grado sumo a figura do xeneral ferrolán. Empezaba apelando ao sacrificio e o sangue derramado pola xuventude española para defender as súas tradicións e a súa fe, fronte ao “materialismo soez y grosero del régimen soviético”, nunha empresa que continuaba as fazañas de séculos pasados:

Así como en Lepanto la Historia había reservado a España la misión de librar a Europa de la invasión turca, igualmente le confiaba hoy, por su grandeza espiritual y por su pasado glorioso, la epopeya de aplastar al marxismo y a las concepciones materialistas y groseras de las logias masónicas que, amenazando a Europa y al mundo, pretenden arrancar del corazón del hombre su fé, sus creencias y su amor que son los pilares de la civilización.

E o home que pasaría á historia por realizar esta misión era o xeneral Franco, militar que varias veces

con la sangre de sus heridas escribió en tierras de África el nombre de España; es el militar reflexivo y estudioso que siempre llevó sus tropas a la victoria; [...] es el hombre modelo de virtudes y civismos, creyente y lleno de fé en el resurgir de esta raza...

Esta xesta, aparte de quedar gravada na historia con grosos caracteres, era preciso perpetuala tamén en bronces e mármores “que sean enseñanza viviente y tangible de amor y de patriotismo”. Por iso “esta leal y sumisa Galicia de brumas constantes que fecundan su alma de melancolías y ternuras” fai unha chamada a todos os españois, portugueses e americanos, para que contribúan cos seus donativos a levantar este monumento como

tributo perenne de su amor, y a la vez, santuario y escuela abiertos a todas horas, para que turistas y caminantes y cuantos se acerquen a él hagan un alto en su camino y fortalezcan su espíritu de amor patrio, pensando que las concepciones materialistas de la vida no crean los genios ni los héroes que vivifican las virtudes y la espiritualidad de la raza.

Outras veces, o regalo era un obxecto como o que, a fins de 1936, exhiben nun escaparate da rúa Real da Coruña; consistía nun machete de prata e ouro, que pertencera a un xefe indíxena de Bos Aires, regalado por un “distinguido señor” do que non se aporta o nome. (Progreso, 31-12-1936).
Sen dúbida, o agasallo máis coñecido foi o do “Pazo de Meirás”. En maio de 1938, no xornal falanxista vigués El Pueblo Gallego, aparece un artigo titulado “Un señor, un Pazo”. O autor, Felipe Gil Casares, dirixente de Acción Popular e deputado da CEDA, cando fora o levantamento militar en Santiago, presentárase ao comandante Bermúdez de Castro á fronte dun grupo de membros das Juventudes de Acción Popular que formarían a base das milicias paramilitares daquela cidade.
No artigo citado apela á identificación de España e, sobre todo, Galicia, co “Caudillo” e fundamenta historicamente a doazón, Galicia quere que Franco, “glorioso Capitán de la Segunda Reconquista Española, sea un SEÑOR GALLEGO (sic) e a tradición galega, que arranca da Idade Media, determina que “Todo señor tiene un pazo”.

El generalísimo nos hace el honor de aceptarlo y nosotros queremos que lo tenga. Un Pazo desde cuyos ventanales pueda, contemplando el mar, recordar a nuestros hermanos de América; un Pazo no alejado de la Basílica de Santiago, para poder facilmente ir a orar ante las veneradas cenizas del Patrón de España; un Pazo que constituya para Franco recuerdo perenne de la admiración que nos inspira. Galicia lo quiere. Cumplamos su voluntad.

Pero o pazo iría acompañado doutros agasallos; en varios establecementos e entidades de Santiago (casa Ceibos, librerías Porto, Casino, Círculo Mercantil, Depositaría municipal de fondos...) recollíanse sinaturas para o álbum que se lle entregaría ao “Caudillo” xunto coa posesión das “Torres de Meirás”. “Todo buen patriota no puede faltar a este homenaje de la Provincia de la Coruña a su gloriosísimo paisano y Caudillo” (El Pueblo Gallego, 20-5-1938)
En Pontevedra, o concello tampouco quere quedar á marxe e, ao ter coñecemento de que un cruceiro existente no patio da casa de dona María Señoráns, “agradaba sobremanera a la egregia esposa del Jefe del Estado, doña Carmen Polo” mandou facer unha reprodución do mesmo co obxecto de regalárllelo. El Pueblo Gallego (11-6-38) informaba que a obra xa estaba rematada e que fora executada primorosamente e mellorada con respecto á orixinal.

Este crucero será colocado en el Pazo de las Torres de Meirás, regalado por el Ayuntamiento coruñés al Generalísimo. Su esposa durante su estancia en Pontevedra, anteayer, ha estado viendo el crucero, del que se muestra verdaderamente admirada y encantada con el obsequio de su reproducción.

O día 12 deste mes cumpríronse 75 anos do asasinato de Fernando Olmedo Reguera, máis coñecido na nosa cidade como padre Olmedo. Neste blog, no que tantas veces tratamos dos asasinatos cometidos polos sublevados, falaremos hoxe do perpetrado na zona republicana sobre este membro dunha coñecida familia pontevedresa.
Fernando Olmedo naceu en Santiago o 10 de xaneiro de 1873. Cursou a carreira de avogado e obtivo o grao de doutor en dereito. Ocupou praza de contador no concello da súa cidade natal. Foi un personaxe destacado na prensa clerical de entre séculos, escribiu e ocupou postos de máxima responsabilidade en xornais como El Pensamiento Gallego, diario católico tradicionalista compostelán e en El Áncora, xornal pontevedrés do mesmo signo. Este último nacera impulsado por un grupo de clérigos e de crentes pontevedreses; no seu primeiro número, na exposición que facían ao arcebispo dos seus obxectivos, dicían:

En presencia de la encarnizada guerra que se hace a la Santa Iglesia, nuestra Madre, no podemos permanecer por más tiempo impasibles e inactivos, contemplando la pérdida de la juventud, arrastrada por la senda tortuosa del error y del vicio, las familias desmoralizadas, los pueblos alejándose de Dios, paganizándose el mundo a pasos agigantados. [...] Hay que contrarrestar la influencia perniciosa del diario impío o inmoral con el saludable influjo del periódico católico, propagador celoso e incansable de la sana doctrina. El Áncora, 20-4-1897.

Neste combativo e clerical xornal tamén aparecían personaxes como Carmelo Castiñeira ou Hermenegildo Calvelo, incansable polemista cos xornais republicanos da época.
Fernando Olmedo foi un dos fundadores do Círculo Católico de Obreiros. O 15 de febreiro de 1901 tomou o hábito da orde capuchina, profesou na mesma o ano seguinte e recibiu a orde sacerdotal o 31 de xullo de 1904. Ocupou cargos de responsabilidade na orde, como o de secretario da curia xeral en Roma pero, por motivos de saúde, regresou a España ocupando o posto de definidor e de secretario provincial de Castela.
O convento de Jesús de Medinaceli ( Madrid ), no que residía, foi asaltado por milicianos nos primeiros días de xullo de 1936; os relixiosos xa o abandonaran e vivían en casas particulares. Hai algunha referencia ( coas cautelas debidas polo tipo de fonte) á celebración de mitins nun dos templos madrileños dos capuchinos: ...en el que dirigió la palabra a las masas rojas desde el púlpito la agitadora marxista Margarita Nelken. La Dominación Roja en España. Causa General.
Nos días que seguiron ao golpe militar, a situación policial e xudicial en Madrid quedou nas mans de diferentes organizacións, na maioría sen control por parte das autoridades legais. Paul Preston afirma:

En el marco de este tumultuoso proceso de “justicia” espontánea, los comités de partidos y sindicatos, junto con trabajadores sin ninguna filiación sindical y delincuentes comunes, se entregaron por diversas razones a una oleada de matanzas impulsadas por motivos muy diversos. Los principales objetivos de la violencia fueron los militares rebeldes, el clero y los elementos más prominentes de la antigua clase dirigente: terratenientes y empresarios. El Holocausto español. Ed. Debate, 2011.

Moito se debateu sobre as causas desta violencia: a incapacidade do goberno para controlar a situación, a vinganza polos bombardeos aéreos indiscriminados sobre a poboación civil e as novas que chegaban da represión fascista, o medo á “quinta columna” anunciada polo xeneral Mola...
No caso da persecución aos clérigos, Julián Casanova (La iglesia de Franco. Ed. Biblioteca de Bolsillo ) escribe:

Toda esa violencia anticlerical que se desató desde el primer momento donde la sublevación militar fracasó corrió paralela al fervor y entusiasmo, también asesino, que mostraron los clérigos allá donde triunfó. [...] La mayoría del clero, con los obispos a la cabeza, no sólo silenció esa ola de terror, sino que la aprobó e incluso colaboró “en cuerpo y alma” en las tareas de limpieza.

Sobre a morte de Fernando Olmedo, a información que facilitaban os xornais pontevedreses non daba detalles das circunstancias da mesma:

Se omiten detalles del trágico final del religioso pontevedrés y solamente se sabe que fué elegido con otros tres Padres por las hordas rojas para saciar su sed de venganza contra quienes predicaban y practicaban las doctrinas de nuestra Iglesia. El Diario de Pontevedra, 25-9-1936.

Atopamos dúas versións sobre o sucedido. A primeira corresponde á Gran Enciclopedia Gallega que afirma, sen entrar en maiores precisións, que falleció el 12 de agosto de 1936 durante el asalto al cuartel de la Montaña. Apreciamos un erro fundamental pois a data do asalto ao cuartel foi o 19-20 de xullo. En diferentes pescudas realizadas non atopei o nome do padre Olmedo nas listas de mortos relacionadas con dito asalto, principalmente eran militares e falanxistas alí refuxiados.
A segunda, e máis convincente, versión afirma que Fernando Olmedo fora detido o 11 de agosto e fusilado o día seguinte nos xardíns do cuartel da Montaña (de aí pode vir a confusión). Os seus restos repousan na cripta da igrexa de Jesús de Medinaceli en Madrid. Na provincia capuchina de Castela foron asasinados 22 relixiosos desa orde.
A nova da morte chegou aos seus familiares de Pontevedra o 24 de agosto a través de Roma a onde fora levada por un relixioso. O xornal Progreso facíase eco da mesma:

Fray María (sic) Fernando de Santiago Olmedo, fué un religioso que amó a la Humanidad, y este fué el delito que ha cometido para ser vilmente asesinado por esas hordas marxistas que a nada temen ni les detiene ni la sabiduría ni la bondad, ni la vejez de sus presas. El P. Olmedo ha pasado a mejor vida engrosando la lista de los mártires de la religión. Progreso 25-9-1936.

O día 30 de setembro celebráronse os funerais na igrexa de San Francisco. Houbo unha elevada asistencia con representación dos capuchinos de Vigo e de empregados dos almacéns Olmedo. Estes almacéns eran propiedade da familia e o seu irmán José Olmedo era un importante dirixente da patronal pontevedresa.

Carmen Martínez “A Mariona” nunca lerá este artigo, pois morreu fai uns anos; tampouco saberá que algunhas das súas conversas con que isto escribe aportaron luces ao mellor coñecemento dos anos do medo en Pontevedra. Os seus irmáns eran militantes de esquerda e un deles, Manuel Martínez Vázquez, destacado dirixente obreiro. Logo do golpe fuxiron aos montes dos arredores e as mulleres da casa, co pretexto de coller toxo, deixábanlles comida e roupa en certos lugares, e así ata a entrega, anos despois de rematada a guerra, xa que Manuel non se presentou ás autoridades ata principios do 1948. Carme, xornaleira, nunca calou os nomes dos “cívicos” e falanxistas de Mourente nin as súas feitorías. Antifranquista e anticlerical, sufriu na súa persoa vexacións, desprezos e privacións económicas. ¡Como se alporizaba cando se dicía que o gobernador Gómez Cantos salvara a moitos fuxidos perdoando aos que non tivesen as mans manchadas de sangue! Ela sempre sostivo que fora unha trampa para prendelos.
Cando se fala da represión esquecemos moitas veces a exercida sobre as mulleres; pero o certo é que, como no caso de Carme, tiveron que asumir o papel de viúvas, fillas, irmás, nais ou compañeiras de fusilados, e ter que poñerse á fronte das familias e sacalas adiante sufrindo, ademais, humillacións e persecucións. No caso de ter familiares encarcerados, levarlle roupa, comida... Moitas foron as que collían o tren para ir a san Simón, sempre coa intranquilidade e a angustia de que os “paseos” da noite anterior non tiveran ao seu familiar como obxectivo.
Mulleres que tiveron que soportar as periódicas visitas de “cívicos”, falanxistas ou gardas, que ameazaban, arramplaban ás veces co que lles petaba, furaban bocois botando a perder o viño e todas as vexacións que se poida imaxinar.
O rapado do pelo a cero, o pintado con tinta chinesa das siglas UHP na fronte, a inxestión de aceite de ricino, etc eran vexacións que tiveron que sufrir moitas polo seu compromiso coa esquerda ou por ser compañeiras de perseguidos.
Mulleres como Carmen Casalderrey, compañeira de Albino Sánchez, con quen tiña dous fillos, casada horas antes de que o fusilasen, que cando lle concederon, finalizada a ditadura franquista, unha indemnización, o primeiro que fixo foi comprar o anel que non tivera no momento da voda.
Algunhas delas, nese ambiente de terror, aínda tiñan folgos para arrepoñerse fronte ao réxime: a Dominga Carballeda Gómez pídelle o fiscal 6 meses e un día de prisión, nun consello de guerra por “faltas a la fuerza pública” o 1 de setembro de 1937. En novembro do 38 deteñen a Sara Outón, de Santa María de Xeve, por escándalo e facer manifestacións contrarias ao “Movimiento”. Nos xornais da época aparecen máis casos semellantes.
A represión máis directa e intensa foi a exercida sobre as mulleres máis significadas pola súa participación política, non hai máis que ver os informes que facían as forzas represoras; nun informe da Guardia Civil, datado o 4 de xaneiro de 1937, aparecen algúns exemplos: María Rodríguez Pereira “La Chinita”, sastra de Lérez, “De mala conducta y antecedentes, comunista significada y concurría uniformada a las manifestaciones”; María Fandiño Estévez, “De mala conducta y antecedentes, comunista y propagandista de este ideal”; Jesusa Domínguez “La cara cortada”, “De depravada conducta, comunista significada, propagandista de este ideal, concurría con uniforme”; Elvira Lodeiro, “De mala conducta pública y privada, comunista”; Hermosinda Blanco“De mala conducta y antecedentes, comunista y usaba uniforme en las manifestaciones igual a las dos anteriores”; Victoria Méndez, “Comunista, de mala conducta y antecedentes y asistía uniformada a las manifestaciones”; Otilia Meis, “De mala conducta y antecedentes, comunista significado (sic)”. A esta última instrúenlle un “atestado instruído con motivo de una mujer que ha tomado parte en el movimiento de julio” e, como xa relatamos noutra ocasión, non se cortan en afirmar que “con motivo de ser imbecil (sic) no se puede precisar su ideal, concurría a las manifestaciones por indución (sic), era afecta al comunismo por que (sic) se dejaba influír por personas que le aconsejaban” (causa 1323/36). Tiña 24 anos cando a detiveron, en outubro do 36, acusada de esconder armas, estar na Alameda o 20 de xullo, tomar parte en desfiles e ser “extremista activa”.
Os dous casos máis soados de represión a mulleres, mediante xuízo militar, foron a causa 1229/36 e a seguida contra Consuelo Acuña e Elvira Lodeiro, a raíz dos sucesos de Salcedo.
Arrarás e Silva Ferreiro afirman que, en xullo do 36, tentaron apoderarse das mulleres e fillos de militares para utilizalas como reféns pero, ao recibirse confidencias do planeado, xa estaban refuxiadas no interior do cuartel.
O inspector Iglesias acusa a María Fandiño Estévez, Elvira Lodeiro, Hermosinda Blanco, Victoria Méndez e outras, de recrutar mulleres para levar a cabo a acción antes mencionada, e de chamarlles covardes aos homes que fuxían cando apareceu o hidroavión de Marín.
Abriuse causa, por un delito de rebelión, contra Carmen Aboín Díaz, Emma Mourón Álvarez, Luisa Rodríguez Pereira, Hermosinda Blanco, Elvira Lodeiro e os homes Manuel Martínez, Albino Sánchez, Manuel Pedreira e Rogelio [Aurelio] Torres. Unha das presuntas vítimas do intento de rapto foi a mestra Mª Teresa Recuna, que no ano 1937, sería delegada provincial da Sección Femenina de Falange. Na súa declaración quítalle ferro ao asunto e alega que o nerviosismo do momento imposibilitábaa para dar detalles; aínda así lembraba as ameazas dalgunha delas.
A causa foi sobreseída provisionalmente, pero foron postas a disposición da autoridade gobernativa por mala conduta e antecedentes. Algunhas das encartadas eran as compañeiras de significados dirixentes obreiros.
O segundo caso foi consecuencia do crime cometido polos “cívicos” o 12 de decembro de 1936 en Salcedo; este suceso xa foi obxecto dunha entrada neste blogue. Ao día seguinte, domingo, celebrouse consello de guerra en procedemento sumarísimo e entre os encausados estaban dúas mulleres, Consuelo Acuña Iglesias, de 60 anos e Elvira Lodeiro González, de 28. O fiscal solicitou a pena de morte, pois así estaba previsto para quen ocultase a reclamados por actividades contrarias ao golpe militar. Consuelo foi fusilada, logo de rexeitar os auxilios espirituais, xunto ao seu irmán Ramón. A Elvira fusílana o sábado 19; a versión oficial dicía que, tras o recoñecemento médico no Hospital Provincial, comprobárase que o seu embarazo era falso.
Polos datos coñecidos ata o momento, son as únicas mulleres fusiladas como consecuencia dun consello de guerra na capital da provincia.

Nos escritos e discursos da Falange nunca estivo ausente un inflamado ton “poético”. Metáforas, hipérboles e toda a gama de recursos literarios adornaban, ou máis ben inundaban, os textos e alocucións dos próceres falanxistas. Pouco a pouco aparecían nos xornais novas dos “caídos” na fronte de combate, e as necrolóxicas e discursos fúnebres son unha inesgotable fonte de exemplos do que poderiamos chamar “falanxismo literario”. Nesta sección ofreceremos de cando en vez algunha destas creacións.

En xuño de 1937 morría o destacado falanxista de Cea, Benito Vázquez Torres; leamos algúns dos parágrafos da necrolóxica que lle adica El Pueblo Gallego:

La Guardia Eterna es constantemente renovada por los que sienten con fuerza los imperativos de la Falange labrados en piedras nobles, entre yugos y flechas, con palabras claras de estirpe. Con el arma al brazo, lleno el corazón de la gracia de Dios y de España, no es muerte vulgar, sino suave tránsito -aunque por obra de metralla sea- a vida permanente en la Historia. Caer, así, en acto de servicio de la Falange, contra el enemigo rojo que quiso clavar la estrella de cinco puntas en el limpio cielo de Occidente, es brindarse laureles a si mismo y hacerse gloria verdadera. [...] Y cayó radiante, glorioso, porque sabía que la sangre joven, por un alto ideal derramada, hace florecer rosas como en jardín de César, que es donde se dan las de calidad mejor.

O 16 de xuño de 1937 celebrouse na igrexa de Darbo (Cangas) o funeral polo membro da FET local Juan Romay Viñas, morto “heroicamente por Dios y por España”. No acto déronse cita as autoridades civís, militares e eclesiásticas, asistindo tamén os mandos falanxistas. Logo do funeral, formadas no adro as escadras falanxistas e os asistentes ao acto, o delegado local de Prensa e Propaganda, camarada Boullosa, pronunciou unha “lacónica pero sintética” oración necrolóxica. Dirixíndose ao pai do falecido, entre outras cousas di:

...Falange no testimonia pésames, pero en cambio por mi intermedio os felicita, porque Falange vive familiarizada con la muerte... esta vida, solo es un tránsito penoso, la verdadera vida es la otra, la eterna; en cuya legión de héroes y de mártires forma hoy vuestro Juanito, la guardia eterna sobre los luceros, en holocausto de la causa redentora de nuestra Inmortal España Tradicional y Católica. El Pueblo Gallego, 18-6-1937.

Nos anos do medo non faltaban curiosas iniciativas por parte da Falange: un anuncio publicado na prensa en xuño de 1937 rogaba a camaradas e simpatizantes, tanto os que estivesen servindo na fronte de batalla como na retagarda, que enviasen “por conducto seguro” ou fixeran entrega na xefatura provincial de prensa e propaganda, dos trofeos e obxectos de valor histórico ou que posuíran interese para “nuestro Glorioso movimiento”. Como guía para a recolleita aparecía unha inefable e exhaustiva relación de posibles pezas:

Banderas, Insignias militares Sindicales marxistas, Condecoraciones, Uniformes o partes de ellos, Cascos, Armas, Municiones (cascos de granada, metralla, balas dundun), piezas de aviones abatidos, documentos, bandos, partes de guerra, autógrafos, fotografías, monedas y billetes marxistas, periódicos, vales de diferentes objetos, Conservas rusas, Pan, Látigos rusos, Objetos de tortura, etc., etc. (El Pueblo Gallego, 19-6-1937)

Asinaba a Jefatura Provincial de Prensa y Propaganda de Falange Española Tradicionalista y de las J.O.N.S. Non temos noticia de que chegase a crearse tal museo.

O día 11 deste mes de febreiro de 2012 inaugúrase a casa de cultura de Lérez no solar ocupado polo edificio de Juventud Lerezana. A teimuda loita veciñal pola recuperación da propiedade plena deste ben arrebatado polo franquismo acadou o éxito que se merecía. Esta entrada conta a historia da “Juventud” en lembranza dos fundadores da entidade, por desgraza ningún deles chegou a vivir para gozar deste momento.

Lérez dende finais do século XIX coa fundación da sociedade de agricultores, a primeira agraria de Galicia, era unha parroquia cun forte dinamismo asociativo: Unión Agrícola, Caixa Rural, Juventud Libre (1922-24), Unión Lerezana Recreo (1923), Recreativa de la Juventud “Plus Ultra” (1923), Recreo artístico de Lérez (1909 e 1924), Recreo de Artesanos de Lérez, as mutuas gandeiras, a Solidaria, etc. Ese dinamismo leva tamén á publicación de xornais como “La Glosopeda” (Semanario de intereses generales y defensor de las clases obreras y agrícolas) e a revista Vida Agraria (1928).

Juventud Lerezana foi fundada o 2 de maio de 1929 pero será a partir da proclamación da II República o 14 de abril de 1931, cando as súas actividades acaden maior repercusión. Nestes momentos, nas parroquias da comarca pontevedresa créanse numerosas entidades co apelativo de “Juventudes” que se organizan nunha Federación de Juventudes Culturales Recreativas de Pontevedra. Parroquias como Mourente, Campañó, Bora, Marcón, Poio Grande e Poio Pequeno, Salcedo e Lérez teñen as súas respectivas “Juventudes” e foi precisamente no local de Juventud Lerezana, onde a finais de marzo de 1935, tivo lugar o primeiro congreso ordinario desta federación. No mesmo, os representantes das distintas entidades debateron sobre temas de interese para as mesmas. O congreso rematou cun baile de gala ofrecido en honor dos congresistas.

O lerezán Arturo Sánchez será elixido o 13 de xaneiro de 1934 para o cargo de Presidente da Federación e Manuel Arribas como vocal da mesma. Pero a entidade lerezá tamén participa en organismos a nivel estatal nomeando a asemblea xeral do 7 de marzo de 1933 a Manuel Dios, Bernardo Rey e Manuel Cochón para asistir ao Comité Nacional Juvenil.

O 22 de xuño de 1936, Ramón de Valenzuela (con posterioridade coñecido escritor e político) que desempeñaba naquel momento o cargo de presidente da federación de xuventudes, publica un artigo no xornal pontevedrés El País co título de “Una obra en marcha” que é altamente significativo do sentir das “juventudes” ademais de ofrecernos todo o programa de actividades realizadas e en proxecto. Cóntanos que os mozos e mozas dos arredores de Pontevedra reaccionan de seu e, sen subvencións do Estado, tentan superarse a través dunha serie de actividades xa realizadas e que Valenzuela relaciona: inversión de máis de 1000 pesetas en libros, excursións, socorro a compañeiros en dificultades, representación de dúas obras de teatro, series de conferencias en diferentes localidades, etc.

Tamén especifica as actividades previstas: En Mourente ya tienen ensayadas dos obras de teatro, “O Fidalgo” y “Los Caimanes”, en Salcedo “Treizón” de Cotarelo, bailes, conferencias, excursiones...A maior parte non poderán celebrarse debido ao golpe militar do 20 de xullo. Remata o artigo cunha animosa declaración:

Nos cuesta trabajo el hacer despertar a la aldea, no lo dudamos, no contamos con grandes fondos materiales para acometer lo que queremos; pero en cambio poseemos un almacén de cariño a nuestra Tierra y un espíritu de sacrificio, que nos permitirá llegar hasta donde sea necesario.

Había tamén actividades de intercambio entre as diferentes sociedades.

Acadou grande repercusión a conferencia dada nos locais de Juventud Lerezana por Bibiano F. Osorio Tafall, catedrático de agricultura do instituto e alcalde de Pontevedra (naquelas datas cesado ao igual que a corporación democrática elixida no 31),

Unha actividade que tivo moita aceptación foi a dos bailes, nos primeiros tempos celebrábanse nun local alugado e logo no novo. Os xornais daban conta dos mesmos: todos los domingos y días festivos viénense celebrando en el amplio salón de la Juventud Cultural de la Ferreira, en Lérez, animados bailes que son amenizados por la afamada orquesta de la Juventud Lerezana. Sen dúbidas, a orquestra á que se fai referencia debe ser a rondalla da entidade que temos a sorte de contemplar nunha das fotos da época. Os músicos ceaban na do Molinero ou na de Laura Portasany e dábanselle 20 minutos para a cea. Non se admitían mulleres menores de 12 anos e homes menores de 14.

O 28 de abril de 1933, a asemblea xeral toma o acordo de que, na primeira oportunidade, se modificase o regulamento para que puidesen ser socias as mulleres, con voz e voto e podendo desempeñar cargos na administración da sociedade. Nese mesmo regulamento, artigo 16, afírmase:Siendo una de las principales misiones de esta colectividad difundir la cultura, el local social permanecerá abierto todas las noches para que los socios puedan dedicarse a la lectura de libros, revistas, periódicos, etc.O local vai estar aberto os mércores, xoves e venres de 6 e media a 8 e media. Compran un “diccionario de la lengua americana” (sic) por 30 pesetas e xa daquela había liortas coa sociedade de autores que lles manda un recibo de 72 pta (ano 1935).

Para levar a cabo todas estas actividades era preciso contar cun local, este foi de aluguer no piso alto dunha casa propiedade de Dorinda Mourente, na Pedra Picada. No ano 1933, a dona do local non chega a un acordo co prezo do aluguer (40 pta ao mes) e a asemblea decide construír un local propio. A rescisión do aluguer non foi nada amistosa e Dorinda Mourente Rodríguez denuncia na Comisaría de Vixilancia a varios directivos de la directiva de Juventud Lerezana quienes le vienen haciendo objeto de un tenaz boicot por haberse negado aquella a rebajarles el precio del alquiler...Juventud Lerezana xa pretendera desmarcarse do asunto e curándose en saúde, publicara en abril do mesmo ano unha carta asinada polo seu presidente José Casalderrey Pérez e o secretario Manuel Galiano, protestando contra la reprobable acción de algunos sujetos que para desprestigiarla, han pintado en algunos lugares de aquella parroquia rótulos propagando boicot.Engaden tamén que a súa sociedade, facendo honra aos seus fins culturais e recreativos, nunca pretenderá privar a ninguén dos seus lexítimos medios de vida.

O día 7 de abril de 1933, a asemblea xeral acorda, por unanimidade, facer un novo local e dá amplas facultades á comisión xestora para a compra do solar e construción do edificio e tamén para que esta execute as obras e as administre da forma que coide conveniente.

Organízase unha comisión para buscar socios accionistas do local que recorrerán a parroquia provistos dun talonario con resgardo para recoller as accións e deixar acuse de recibo, dando un prazo para a entrega do diñeiro.

Había diversos tipos: accionistas anticipadores en metálico, accionistas en traballo e accionistas en material. O traballo e os materiais aportados eran taxados pola comisión e se lles entregaba un recibo polo seu valor, especificando o xuro acordado, do mesmo xeito que aos accionistas en metálico. A sociedade comprometíase a responder co solar e os seus bens polo importe das accións e os seus réditos; no caso de falecemento dos accionistas, as accións pasarían aos seus herdeiros.

Para garantir o reintegro dos importes anticipados, acórdase que o edificio social non poderá ser alleado nin hipotecado nin ofrecido como garantía de ningunha especie en tanto non se reintegrasen os anticipos aportados.

O reintegro faríase cando o estado económico da sociedade o permitira e de acordo co seguinte sistema: reintegrar parcialmente os importes de primeira contía ata que cheguen ao nivel dos de 2ª e estes ata chegar ao nivel de 3ª e así sucesivamente. O socio anticipador de maior contía foi Sebastián Dios Blanco con 1412,50 pta seguido de José Cons Fernández e Arturo Sánchez con 830 e 750 pta respectivamente. Conseguíronse 88 accionistas por un importe total de 12757,5 pta.

A comisión que se encargou de controlar todo o proceso tivo diversas modificacións sendo a composición definitiva a integrada por: Sebastián Dios Blanco, José Cons Fernández (O Carranco), Francisco Teso Solla, Manuel Arribas Hermida, Arturo Sánchez, José Pérez Piñeiro ( O Chouza), Agustín Freiría Fernández, Andrés Veiga López, Benigno Iglesias Fontenla (O Reisiño), Alejandro Gama Casalderrey, José Corbal Orozco (O Mariano), Luis de los Reyes e Ramón Dios Blanco, aparecendo tamén nalgúns documentos, Manuel Dios. Todos eles teñen accións por un importe superior a 600 pta.

Efectúase a compra de varias parcelas no lugar de A Torre. A licencia municipal concédese por acordo do concello do 17 de xullo de 1933 (coas obras xa practicamente rematadas) eximiéndole del pago del arbitrio en virtud de acuerdo adoptado por la corporación en 17 de abril del año actual.

A relación de gastos ocasionados pola compra do solar e construción do edificio ascendía a dez mil cento seis pesetas con oitenta e cinco céntimos e, con posterioridade, súmanselle gastos de pintura e outros materiais co que o importe total ascende a 10447,50 pta. Na relación de gastos, as partidas máis importantes son: Compra do solar: 1862 pta, xornais: 2059 pta, madeira para armadura comprada a Secundino Ruibal: 1192 pta, madeiras do teito e piso: 1149 pta pagadas a Hijos de Lantero, acarrexo de pedra: 161, ladrillos: 495, pedra de Marcón e do Vao: 359 pta, tellas: 1440,75 compradas a Jesús Silva, madeira para portas e ventás: 230,55, cristais: 122,85 pta comprados a Julio Paisa, seguro obreiro 125 pta e non entramos noutras cantidades máis miúdas.

Os fondos de Juventud Lerezana estiveron depositados nunha conta da Caixa Rural de Lérez. Tamén é interesante resaltar que cando unha comisión da directiva foi convidada á inauguración da Juventud de Poio, o coche de punto vai por conta dos comisionados. Tamén teñen instaurado un sistema de donativos obrigatorios de 50 céntimos para os directivos que non asistan ás reunións, salvo caso de enfermidade. Non quita que tamén houbera algún pequeno problema, como o desfalco de 79 pesetas na comida de inauguración do local acordando a maioría que o pagase a comisión organizadora.

A inauguración do local tivo lugar o domingo 23 de xullo de 1933 e a prensa do momento destaca o feito, así o xornal El Pueblo Gallego di o seguinte:

En la vecina y floreciente parroquia de Lérez tendrá lugar hoy el acto de inaugurar el magnífico edificio que para sí ha construído la simpática Juventud Lerezana. Hace dos meses nadie pensaba en que esta pujante sociedad recreativa tuviese casa propia y hoy, sin embargo, ya es una realidad. ¿ Quién la ha construído?. No se sabe. Lo cierto es que una parroquia entera, con simpatizantes de otras, hicieron una casa a unos cincuenta metros de la carretera de Santiago, en el empalme de la de Codeseda, para domicilio perpetuo de la Juventud Lerezana. El entusiasmo es enorme, porque esta obra se debe a toda la parroquia, que al construirla puso en ella todo su cariño y entusiasmo, sin reparar en sacrificios, ya que se trataba de tener un centro en donde presentes y futuros encuentren en donde divertirse honestamente y desarrollar su cultura.

O levantamento militar de xullo do 36 remata con esta e con outras iniciativas dos veciños de Lérez. Iníciase o proceso de incautación de bens das sociedades cualificadas de “marxistas” e a esta entidade tamén a inclúen nas mesmas. Noutra entrada deste blogue xa se tratou sobre a incautación.

Hoxe, setenta e oito anos despois da inauguración, é un día de ledicia para os veciños e veciñas de Lérez e tamén para todas aquelas persoas solidarias con este proceso de recuperación do inxustamente arrebatado.

As parroquias dos arredores de Pontevedra foron o berce de numerosas iniciativas de carácter agrario, sindical e político dende finais do século XIX. Destacaron pola súa actividade as de Lérez, Salcedo e Mourente. De esta última trataremos nesta entrada. Viña de lonxe a actividade política sobranceira de personaxes nacidos en Mourente e con residencia fóra da parroquia: José Araújo Pérez, canteiro, un dos primeiros dirixentes da UGT viguesa, líder indiscutible da sociedade de canteiros daquela cidade, morreu en Vigo no ano 1929 aos 59 anos; Enrique Heraclio Botana, compañeiro do anterior nas lides sindicais e tamén pioneiro do socialismo nos tempos de Pablo Iglesias, elixido deputado en 1931, detido o 24 de xullo de 1936 e fusilado o 27 de agosto, Botana era irmán (fóra do matrimonio e non recoñecido) por parte de pai doutro importante político nativo de Mourente: Manuel Portela Valladares, político centrista, propietario do xornal El Pueblo Gallego, destacado membro da masonería e presidente do goberno en tempos da 2ª República. A Portela referíase o semanario La Causa, órgano da Federación Agrícola de Pontevedra e “defensor de los trabajadores del campo y del obrero en general”:

nuestro ilustre paisano Portela Valladares, el hijo del pueblo elevado por su talento cuyo corazón late al unísono de nuestras ansias, de nuestras amarguras, de nuestras miserias.

Nas loitas agrarias do primeiro terzo do século XX participan fillos de Mourente como o serrador Ramón Meis, o destacado dirixente obreiro Manuel García Filgueira e Bernardino Fondevila, este último, logo do golpe militar do 36 pasaríase ao bando falanxista ocupando cargos no novo réxime.
As organizacións xuvenís Juventud Agrícola e Sociedad Recreo de la Juventud organizaban numerosas conferencias sobre temas diversos: medicina, agricultura, política, etc, nas que participan coñecidos pontevedreses como o doutor Filgueira Martínez, o mestre e futuro gobernador de Ourense Gonzalo Martín March, o inspector de ensino Gerardo Álvarez Limeses, o avogado e xornalista Joaquín Poza Juncal ou o catedrático Bibiano Fernández-Osorio Tafall que se felicita que por medio destes actos se puxeran en contacto os traballadores do campo e os obreiros da intelixencia. Non se descoidaba o eido musical e a “Juventud” contaba cunha rondalla denominada “Lira”. O escritor Ramón de Valenzuela, presidente da Federación de Juventudes Recreativas de Pontevedra, dirixía o grupo de teatro que obtivo soados éxitos con obras como O Fidalgo de Xesús de San Luis. O local no que se celebraban estas actividades, a sociedade de agricultores, sería incendiado sobre as catro da madrugada do dez de agosto de 1936.
Na campaña electoral de febreiro do 36 participan en numerosos mitins Aurelio Torres e Ramón Meis e o celebrado en Mourente foi presentado polo mestre, membro de Izquierda Republicana, Isolino Martínez Pérez; este mestre sería sancionado polo novo réxime ao igual que a mestra María Alonso Pérez.
Veciños de Mourente ocuparon cargos relevantes no sindicalismo pontevedrés: o xa citado García Filgueira, líder indiscutible dos comunistas pontevedreses, presidente da Federación Obrera e último alcalde republicano de Pontevedra. Logo do golpe militar permaneceu escondido e entregouse ás autoridades no mes de xullo de 1949. José Oliveira Posada, carpinteiro, vicepresidente da Federación Obrera, detido en numerosas ocasións acusado de coaccións a obreiros con motivo de folgas e boicots; detido polos sublevados, a intervención dunha influínte familia pontevedresa evitou o consabido “paseo”; o seu fillo Alfredo foi “pasado polas armas” o seis de outubro de 1936 en Ferrol.
A familia dos “Marións” contou con varios membros que destacaron tanto no eido sindical como no político: Manuel, Joaquín e Ramón Martínez Vázquez. A Joaquín un informe da Guardia Civil considérao: De mala conducta y antecedentes, comunista y de extrema izquierda, andou fuxido. Ramón ocupou os cargos de secretario e contador do sindicato de albaneis, detido no seu domicilio de Cons foi xulgado en consello de guerra celebrado o 16 de marzo de 1938 e condenado a cadea perpetua que foi conmutada posteriormente e posto en liberdade en 1940. O máis significado da familia foi Manuel, de profesión albanel, participou activamente en canto conflito obreiro houbo en Pontevedra nos anos trinta, detivérono en varias ocasións por coaccións, en 1933 foi denunciado por inxurias e calumnias á autoridade e, con motivo dos sucesos de outubro de 1934, foi posto a disposición do comandante militar acusado de coaccionar aos obreiros para que se apuntasen á folga revolucionaria, así como ás persoas que traían á cidade artigos de primeira necesidade; o primeiro de maio de 1935 detéñeno por resistencia aos axentes da autoridade. Membro destacado do Partido Comunista, formou parte do comité provincial pro estatuto e pertenceu ao comité do Frente Popular. Os informes policiais considerábano gran propagandista dos ideais comunistas entre a clase traballadora e afirmaban que“concurría uniformado y con corbata roja a todas las manifestaciones que se celebraban con carácter marxista”. Participou activamente na organización da defensa contra o golpe militar permanecendo no goberno civil como integrante do comité de defensa da república. Logo da saída das tropas estivo agochado e foi encausado en rebeldía en dúas causas: na 1229/36 como presunto autor dun delito de rebelión por supoñérselle participante nun intento de secuestro de familiares de militares, e no quinto rollo da causa 720/37 , tamén por rebelión. A Comisaría emitiu un informe o 22 de marzo de 1937 no que afirmaba:“es persona de filiación comunista, siendo considerado como de gran peligrosidad, fue directivo de la Casa del Pueblo y perteneció al Comité del Frente Popular.” O vintenove de xaneiro de 1948 presentouse voluntariamente ás autoridades, foi xulgado e condenado a doce anos e un día de cárcere, esta pena foi conmutada por cinco anos de prisión.

Aparte de Manuel Martínez (secretario de axitación e propaganda), no secretariado do Radio do Partido Comunista pontevedrés ocuparon postos destacados outros veciños de Mourente: José Villaverde Cendón (secretario sindical) e Manuel Ruibal López (secretario político). José Villaverde, canteiro, cuñado de Aurelio Torres, ocupou a vicepresidencia do sindicato de canteiros, no ano 1933 fora detido, xunto con José Oliveira, por agresións a un obreiro. Foi detido o 18 de setembro de 1936 e os xornais afirman que era o secretario do “sindicato Radio Comunista”. Cunha táctica repetida por numerosos detidos, non dubida en botarlle as culpas a outros compañeiros que estaban fuxidos ou foran fusilados. Nega pertencer ao Partido Comunista e afirma non ter ideoloxía política

“tan es cierto que él no tiene ideología comunista que ayudó a su padre a expulsar de su domicilio a un cuñado suyo, comunista destacado, llamado Aurelio Torres, precisamente por su manera de ser, hecho que puede confirmar el párroco de aquel lugar Don Ignacio Triñanes” (AIRMN)

Manuel Ruibal López, canteiro, do lugar de A Raxeira, xa estivera detido nos sucesos de outubro do 34 pasando dez días no cárcere, daquela ocupaba o cargo de secretario da federación da construción. Detido tras o golpe, recoñece a súa pertenza ao Partido Comunista ata outubro do 34 e manifesta que a partires desa data non pertence a ningún partido e que unicamente está afiliado á sociedade de canteiros da Casa do Pobo. O informe 1727 da Comisaría de Investigación y Vigilancia afirma:

...la personalidad de este sujeto resaltaba como la de unos de los principales instigadores, promotores y directores de dichas doctrinas [comunistas], las que con todo ahínco procuraba inculcar a las juventudes y sociedades obreras sobre las que ejercía nefasta influencia. Se señala como lugar-teniente de un tal Torres, del mismo lugar, desaparecido después de los sucesos. Luchó con inusitado esfuerzo por el triunfo del llamado Frente Popular, en las elecciones de Febrero último y era, con algunos otros, entre los que se cuenta Torres, el terror de las personas no afectas al ideal que propugnaban ellos. [...] En materia religiosa da la impresión de ser un descreído, pues, aparte de no concurrir él a los actos religiosos, tiene todos sus hijos sin administrar el Sacramento del Bautismo. Por lo demás su moral privada es buena. La situación económica es bastante desahogada si se tiene en cuenta la que corresponde a sus padres y sobre todo a los suegros que poseen fincas rústicas y algunas urbanas.(AIRMN)

O seu irmán José tamén militaba no Partido Comunista e, ao igual que Manuel, afirma que abandonara o partido no 34 e que despois de establecer boas relacións con “personas de orden” foi insultado por ex-compañeiros que lle afearon a súa conduta, chegando incluso a pelexarse con algún deles.
Ademais dos tratados nesta e noutras entradas deste blog, sen ánimo exhaustivo, nomeamos outras persoas de Mourente que foron detidas e sufriron cárcere pola súa pertenza a organizacións republicanas: Benito Otero Alén, carpinteiro, afiliado á UGT, detido a primeiros de agosto de 1936 e acusado de pertencer á célula comunista nº 3. Constante Tomé Tomé, canteiro, do lugar do Pazo, afiliado a UGT, o 11 de outubro de 1934 fora detido xunto con outro veciño de Mourente, Manuel Amoedo, por estar en posesión de armas de fogo; Amoedo fora condenado a 18 anos de cárcere que cumpriu no forte de S. Cristóbal ata o triunfo do Frente Popular. Constante foi detido na madrugada do 1 de setembro do 36 por un grupo de cívicos, entre eles Mirón, e gardas civís. Despois de ser “debidamente interrogado” (lembremos que había numerosas retractacións diante do xuíz por ameazas e malleiras nos interrogatorios), nomea algúns dos compoñentes da célula comunista de Mourente: Joaquín Martínez, Manuel López, un fillo de Enrique Acuña [Víctor Acuña], Benito Otero, Manuel Piñón, Alfredo Oliveira [executado en Ferrol], Ramón Meis Pintos [fillo de Ramón Meis], Herminio Coto [cuñado de Manuel Amoedo], Manuel Torres [“O Chía”, irmán de Aurelio Torres, membro das milicias antifascistas e detido en Vigo pola Guardia Cívica pontevedresa], Joaquín Carregal e José Ruibal. A célula estaba formada por uns vinte compoñentes e a maioría eran membros das Juventudes Socialistas Unificadas. Algúns dos citados participaron activamente, xunto con Amoedo e Torres, nas requisas de armas do día 20 de xullo.
Nun listado de presos con data 26 de maio de 1937 aparecen, aparte dalgúns dos nomeados anteriormente, os seguintes: Andrés Estévez“O Pataqueiro”, de Carabelos, acusado de baixar a Pontevedra cunha pistola e unha escopeta, Otilia Meis e Rafael Chacón, afiliado ao sindicato de panadeiros da CNT. Os informes da Guardia Civil sobre algúns deste veciños son: Inocente Filgueira, de Carabelos, “De mala conducta y antecedentes, comunista y propagandista”; Andrés Estévez, de Carabelos, “De dudosa conducta, simpatizante del frente popular”; Constante Tomé, “De mala conducta y antecedentes, comunista significado”; Benito Otero, de santa Margarida, “se duda de su conducta y antecedentes, estuvo afiliado al comunismo de donde se separó hace algún tiempo y se le supone extremista”; Otilia Meis, de Cons, “De mala conducta y antecedentes, comunista significada”. Foron xulgados en diversos consellos de guerra e condenados a penas de prisión. Sobre algúns nativos ou veciños de Mourente executados ou “paseados”xa tratamos noutras entradas deste blog; outras persoas leais á causa republicana lograron escapar da represión fuxindo ao estranxeiro como foi o caso do concelleiro agrario Manuel Sanmartín.

Ha causado profundo sentimiento no solo en la parroquia de Mourente, de la cual era natural; sino en Pontevedra y en el término de Porriño, [en realidade pertence a Ponteareas] de cuya parroquia de Confurco era culto y celoso maestro, la desgraciada muerte del muy estimado joven don Manuel Iglesias Filgueira, ocurrida el pasado día 20, en Pontevedra.
El acto de su entierro, del que no dimos cuenta por falta de Prensa, ha sido una cariñosa y sentida manifestación de duelo. Mañana, lunes, en la parroquial de Mourente, tendrá lugar un funeral por su eterno descanso, que se verá, sin duda, concurridísimo ya que el finado disfrutaba de las simpatías y cariños generales. Con este motivo hacemos presente nuestro sentimiento a todos sus familiares y les deseamos resignación fuerte para sobrellevar este rudo golpe de la fatalidad. El Pueblo Gallego, 2 de agosto de 1936.

O “rudo golpe de la fatalidad” foron os disparos efectuados por gardas civís ao pasar polo campo da feira de camiño á súa casa, en compañía de varios veciños, logo da saída das tropas. Na causa da morte consta“hemorragia por disparo de arma de fuego”. A versión das autoridades falaba dun intento de asalto ao cuartel por parte das persoas que estiveran concentradas diante do concello na tarde do levantamento militar.

Yo te saludo 14 de abril! ¡ Bienvenida seas fecha memorable y gloriosa, aurora divina, que asomas tu luminosa faz tras las umbrosas cumbres de nuestras ansias! Ilumina con tus fúlgidos rayos las densas tinieblas de nuestro espíritu. ¡14 de abril! Quisiera detener por un momento tu vertiginosa carrera y formar con tus veinticuatro horas de existencia un ramillete de flores para esparcir sus hojas y su aroma por los cuatro puntos cardinales, a fin de que todos los seres del universo quedasen impregnados de la exquisita fragancia de tu perfume, grabando en ellos tu nombre, con el mágico buril del eterno recuerdo ... El País, 13-4-36.

Así empezaba un hiperbólico artigo asinado por Una Maestra, que se publicaba na primeira páxina do órgano de Izquierda Republicana na véspera do quinto aniversario da proclamación da segunda República. Deixemos a esta mestra no seu fervoroso éxtase republicano para dar unhas pinceladas da realidade pontevedresa nesta data. O aniversario foi celebrado con numerosos actos. O comité local do Frente Popular organizou un banquete popular no restaurante Galicia; as tarxetas recollíanse nas sés dos diversos partidos e na farmacia de Maquieira. Asistiron militantes dos partidos da fronte e tomaron a palabra José Adrio Barreiro, Dionisio Quintillán e Alfonso R. Castelao. Os edificios públicos luciron iluminación extraordinaria e a banda municipal recorreu a cidade tocando pasarrúas.
Neste martes festivo, ás doce e media ten lugar unha recepción oficial no Pazo Provincial cun carácter que se pretende sexa o máis popular posible, para o que se convida “al pueblo en general”. A xestora da deputación, presidida por Maximiliano Pérez Prego, acordou pagar unha comida extraordinaria aos presos do cárcere e o alcalde García Filgueira aumenta o número de comidas ofrecidas pola Cociña Económica.
Na Gran Vía celébrase unha parada militar presidida polas principais autoridades militares e civís. Baixo o mando do tenente coronel Durán Salgado desfilan tropas de artillería mandadas polo comandante Pontijas, gardas civís co tenente Ramos Patiño, marinos do Polígono Janer co capitán de corbeta Nieto Antúnez, forzas de Asalto mandadas polo capitán Rico e carabineiros conducidos polo tenente Guerrero. Ao pasar fronte á tribuna, cada oficial ao mando grita un¡Viva la República! que era contestado pola tropa. Tres meses despois, a maioría deses mandos apoiaría o golpe militar contra a república agora vitoreada.
Pola súa banda Unión Republicana, no seu local da rúa García Camba 3, organiza, ás 7 da tarde, un mitin de propaganda republicana. Preside o acto Aurelio Marzoa e participan diversos oradores do Frente Popular: Víctor Casas (Partido Galeguista), José Echeverría (Izquierda Republicana), José Adrio (Unión Republicana) e Manuel García Filgueira (Partido Comunista).
Ás oito da noite, a “veterana y democrática” sociedade Recreo de Artesanos organiza unha conferencia de Alexandre Bóveda; preside o gobernador Gonzalo Acosta e o alcalde García Filgueira. Bóveda foi presentado polo presidente da sociedade Amancio Caamaño que fixo fincapé na necesidade de prestar todo o esforzo, en ben do porvir de Galicia, á campaña do Estatuto. Bóveda fala dos problemas económicos relacionándoos coas características de Galicia, expón as peculiaridades da economía galega e repasa as distintas correntes da economía mundial, dende o liberalismo ao marxismo.

Con gran conocimiento de los fenómenos económicos en general y singularmente de las cuestiones que en este aspecto atañen a Galicia, expuso el señor Bóveda toda una doctrina, bien trabada y profunda acerca de como deben entenderse y desde que ángulos de sentido realista, deben mirarse los problemas económicos de nuestra tierra. (El País, 15-4-36)

Pero o panorama político estaba revolto, facía uns días que se acordara a remoción do presidente da República, Niceto Alcalá Zamora, e preparábase a elección de compromisarios para elixir sucesor. A nivel estatal o ambiente estaba revolto nas rúas. En Pontevedra tamén houbo estes días numerosos incidentes: na noite do 13 destrozan unha bandeira que ondeaba no Centro Republicano; o día 15, na praza da Verdura, teñen lugar incidentes entre fascistas e obreiros con motivo do boicot ao panadeiro Antonio Blanco; resultou ferido o mestre de obras Victoriano Rodríguez Martínez “Palomita” e o seu fillo Andrés. A policía efectúa nestas datas unha serie de detencións de elementos dereitistas: Ricardo Melero, presidente da patronal, o capitán retirado Benito Pardo, Secundino Esperón, os irmáns Luis e José Torres, Inocente Cid, José Outerelo, Antonio Blanco, José Viñas e Mario García. Segundo o goberno civil, as detencións e rexistros domiciliarios tiñan a finalidade de “depurar ciertas actividades políticas que parecen contrarias a la democracia y al régimen.”
En Bueu, lugar de A Canceliña, a Guardia Civil sorprende unha reunión clandestina de signo fascista e só logra deter a tres persoas: Sebastián González Peón (falanxista e futuro xefe da falanxe marinense), Alfonso Temes Diéguez (falanxista domiciliado en Marín) e Antonio Cerviño Martínez, de Bueu. A maioría dos reunidos logrou fuxir en varios automóbiles que foron apedrados por algúns veciños cando fuxían.
Ante estes reiterados incidentes, o xornal republicano El País fai unha seria chamada de atención nun editorial:

...que la República quisiera ser blanda, pero no debe serlo. No debe serlo porque los profesionales de la alarma y el disturbio no dan paz a sus supercherías ni a sus pistolas. La República debe ser justiciera y enérgica en estos instantes. Justiciera para que el que delinqua sufra las consecuencias de sus actos y la impunidad o la blandura no fomente esta eclosión de anarquía derechista que pone sobre el panorama de la política española la paradoja de un conservadurismo histórico entregado a la rebeldía y a la violencia, y enérgica para cortar de raíz esta subversión costeada desde la penumbra por los que suelen identificar la nación y sus instituciones con sus privados intereses materiales [...] También aquí, en Pontevedra, ese nuevo brote de la reprimida tipicidad psicológica del derechismo a ultranza se ha manifestado en la calle [...] El pueblo republicano está dando un alto ejemplo de disciplina y de confianza en el Gobierno, y no quiere responder con una actitud de reciprocidad adecuada a las provocaciones del fascismo audaz. (El País, 16-4-36)

Reitera que as autoridades deben poñer remedio e pide que a policía corrixa a súa actitude de apatía ou tolerancia fronte aos provocadores dos incidentes para evitar que fose o pobo quen tomase a xustiza pola súa man. Debemos lembrar que a Falange fora ilegalizada a mediados do mes de marzo e estaba en marcha a conspiración militar que tiña fixada a data do golpe para o 20 de abril e que foi descuberta polo goberno.

O pasado 14 de abril quen isto escribe falou en Salcedo sobre a represión naquela parroquia; o acto formaba parte da I Xeira do Patrimonio do Rural e estivo presidido pola bandeira da antiga Sociedade de Agricultores, felizmente rescatada e depositada no concello por don Arturo Estévez. Nesta entrada tratarei da historia dos agrarios desta parroquia.
No ano 1897 foi fundada a sociedade de agricultores de Salcedo, un ano despois das de Lérez e Marcón, a primeira delas foi pioneira en Galicia, non só pola data de fundación senón tamén polo papel destacado que tivo nas iniciativas levadas a cabo polo asociacionismo agrario galego antes de 1936.
Os veciños de Salcedo xa foran noticia en todo o estado polos sucesos do Campo da Porta. No interesante blog “Fol de Veleno Weblog” hai un artigo sobre estes sucesos no que se recollen testemuños orais do coñecemento que os veciños de Salcedo conservan sobre os feitos. Non está de máis tratar polo miúdo o sucedido.

A última década do XIX estivo caracterizada na nosa bisbarra pola proliferación de motíns populares contra o cobro de impostos, o máis destacado foi o protagonizado por vendedoras da praza e leiteiras de Pontevedra en xullo de 1892 na ponte do Burgo.
O 19 de xuño de 1894 chegaron ao Campo da Porta os axentes do arrendo encargado da cobranza das células, eran José Caramés, José Benito Cochón e Andrés Rodríguez e viñan protexidos por unha parella da Guardia Civil. A chegada desta comitiva produciu gran excitación entre los paisanos por considerar abusivos e injustos los procedimientos de cobranza, siendo los agentes maltratados. Os recadadores fuxiron poñéndose a salvo na casa do concelleiro da parroquia sr Salgueiro e os gardas volveron ao cuartel e informaron do sucedido. Dende o cuartel saíron un tenente e once números para rescatar aos recadadores e impoñer a orde.
Os veciños foron convocados con bucinas e fixeron fronte aos gardas. A primeira versión dos xornais foi a de que algúns veciños deran un golpe na cabeza ao tenente e que outros tentaran desarmar aos gardas; tamén afirmaban que a forza fora recibida a pedradas. O xornal barcelonés La Vanguardia (21-6-1894) calificaba os sucesos de motín e afirmaba que

la multitud agredió a los recaudadores y a los guardias civiles que les acompañaban. La agresión hizo necesario el empleo de las armas, resultando de la colisión dos hombres y una mujer muertos, tres heridos y muchos detenidos.

    Os mortos foron Francisco Piñeiro, José Rodríguez Rial e Manuela Couso, esta última atopábase encinta e tiña un neno pequeno no colo cando recibiu un balazo; tamén foron feridas as súas irmás María e Benita. Os gardas civís feridos foron José Iglesias na perna dereita, Gerardo Conde na cabeza e nun brazo e o sarxento Hermógenes López tiña a levita atravesada por unha navallada.
    Os feridos foron trasladados ao Hospital Provincial, tamén os mortos para serlles efectuada a autopsia. Foron detidos varios veciños, entre eles os que foran ao xulgado a dar parte do sucedido e que eran o alcalde de barrio Manuel Gallego e os seus acompañantes José Blanco Pintos, Ignacio Pintos, Manuel González, José Carabelos Fernández e Manuel Rial. O xuíz municipal sr Boullosa instruíu as dilixencias que resultaron en dous sumarios: un por desacato e ameazas aos axentes do arrendo das células e outro por atentado á Guardia Civil. O comandante da Guardia Civil tamén instruíu sumario nomeando instrutor ao capitán Francisco Blázquez.
    O xornal Gaceta de Galicia (23-6-1894) relataba o enterro das vítimas:

Después de las cinco de la tarde salieron del Hospital los tres féretros encerrando los cadáveres de las víctimas. Era una comitiva severa y tristísima. Las tres cajas negras y sencillas, y conducíanlos en hombros paisanos de Salcedo. Labradores convecinos de los fallecidos llevaban también las cintas de los féretros. Seguían dos sacerdotes y tras la presidencia del duelo marchaba un gentío inmenso, casi toda la parroquia de Salcedo, con muchas más personas de Pontevedra. Sinnúmero de mujeres vecinas de las que fueron víctimas del suceso lloraban con desconsuelo y sus gemidos y sus llantos eran desgarradores.

    A solidariedade coas familias dos falecidos non se fixo esperar e, en Pontevedra, ábrese unha colecta facendo notar que, se ben o viúvo non quedaba nunha situación desamparada en canto a recursos para vivir, as viúvas e orfos quedan en la situación más deplorable y triste. Los dos muertos eran trabajadores que sostenían a sus familias con el producto de su exiguo jornal.
    Algúns xornais piden a posta en liberdade dos detidos e non se explican que os gardas civís non estean sometidos a consello de guerra. Destaca Unión Republicana que lamenta o feito de que despois de pedirlle á banda de música Popular que suspendese o concerto da Ferrería, a ameaza de darse de baixa por parte de socios da citada banda logrou que o concerto se celebrase. A prensa tamén critica a actitude do concelleiro Salgueiro e pide que non volva ao concello.
    Pero a repercusión do suceso acada dimensión estatal, o deputado conservador Fernández Villaverde anuncia unha interpelación ao goberno e anticipa a opinión de que no motín, aínda que os gardas civís agrediron á multitude, o verdadeiro culpable era o gobernador civil por non saber evitar a colisión. O deputado liberal Eduardo Vincenti, xenro de Montero Ríos e Director Xeral de Instrucción Pública, pide que compareza o gobernador para explicar o ocorrido, que o ministro de Facenda instrúa expediente á compañía arrendataria do cobro de células persoais e que se adopten medidas para que o imposto se reparta equitativamente en toda España. Aproveita para sacar rendemento político da súa postura e telegrafía ao alcalde de Pontevedra:

...Pedí ministro Hacienda atienda clamores labradores bastante esquilmados ya por consumos y afirmé debe plantearse el impuesto en relación y armonía entre vecinos y Hacienda, pues ganarán todos y no se perturbará la paz pública. Comuníquelo prensa y Junta Artesanos y abra suscripción para familias muertos, apuntándome con doscientas pesetas.

O deputado republicano Salmerón interpela tamén ao goberno, di que se trata de verdadeiros asasinatos, pide que se impoña castigo aos culpables e censura o sistema de arrendamento de impostos. O ministro de Gobernación ofrece a versión oficial e afirma que se tratou dun motín contra o recadador das células apoiado polos gardas civís e que estes dispararon para repeler a agresión, se ben recoñece que o gobernador incorreu en deficiencia por non acudir a Salcedo; promete que se depurarán os feitos e farase xustiza.
Como vemos, os conservadores aproveitan a ocasión para saldar contas cos liberais, agora no goberno, pola actitude daqueles, cando estaban na oposición, sobre os citados motíns do Burgo. Republicanos e socialistas estarán detrás da organización dos labradores impulsando a fundación de sociedades agrarias no 1896.
O fiscal pediu no seu informe que se deixase sen efecto o procesamento dos detidos poñéndoos inmediatamente en liberdade por non haber cargos contra eles e si contra a Guardia Civil por facer uso das armas.

Pero volvamos á sociedade de agricultores da parroquia. En 1903 organizou un mitin en Salcedo que foi prohibido pola autoridade por tratar asuntos non autorizados e que dou lugar a unha manifestación de protesta ata o Goberno Civil; xunto co resto das agrarias pontevedresas participa en diversos congresos como o celebrado en Pontevedra en 1908, organizado pola sociedade de agricultores de Lérez e que reuniu a máis dun cento de sociedades. Formou parte da Federación Agraria Comarcal, de orientación comunista. Na propia parroquia tivo a competencia dunha sociedade agraria antimarxista, impulsada por homes de Víctor Lis, e da que Silva Ferreiro afirma que contaba con douscentos afiliados. O xornal El País (7-2-36) refírese a ela do seguinte xeito:

existe una sedicente Sociedad Agraria inspirada en el credo fascistoide que fué engendrada por unos individuos insolventes, con el único objeto de reducir por hambre y conquistar a la antigua sociedad de agricultores, de significación proletaria que hace muchos años está constituída.

As actividades das agrarias non se limitaban a cuestións relacionadas co campo e, no caso de Salcedo, contaba cun equipo de fútbol que levaba o nome de “Estrella Roja”. O compromiso desta sociedade coa esquerda era evidente, dende a participación na candidatura agrario-obreira nas eleccións municipais de 1931 ata o apoio á Fronte Popular no 36. O triunfo frontepopulista foi celebrado en Salcedo cun festival campestre organizado pola sociedade de agricultores; nel participaron grupos de gaitas tocando pola mañanciña dianas e alboradas dun “marcado sabor izquierdista”, a banda de música de Arcade dou un concerto no campo da festa, logo de facer a entrada cos sons do himno de Riego e de La Internacional e, xa entrada a tarde, un espectáculo que aínda hoxe está na memoria das xentes: o concerto polifónico de Los Cuchipandistas Antifascistas e os monólogos do incomparable José Peón interpretando El Straperlo, El último pirata e El golfo de Méjico, nos que satirizaba a personaxes como Lerroux, o banqueiro Juan March e o deputado radical Emiliano Iglesias.
Dirixentes agrarios de Salcedo destacaron en tempos da república, lembremos a Francisco Fernández Blanco, “Sacheiro”, camareiro do Savoy, comunista, secretario da Federación Comarcal e do comité organizador do congreso agrario de 1935. Interveu no mitin do primeiro de maio de 1936 celebrado na praza de touros de Pontevedra. A prensa ofrece un resume da súa intervención:

Dirige duros ataques al capitalismo y se pronuncia en contra sobre el impuesto de plagas del campo, que agrava aún más la precaria situación del campo gallego. Dice que no es el momento de hacer discursos floridos, sinó de organizarse para dar la batida final, que con los emblemas del trabajo que figuran en la bandera proletaria aplastemos -agrega- y segaremos la cabeza del odioso capitalismo e implantaremos nuestro Gobierno obrero y campesino. (El País 2-5-1936).

Participou activamente na defensa do concello pontevedrés en xullo de 1936, foi un dos oradores que, dende o balcón do concello, falou á xente alí congregada e proclamou que, se saíse o exército, era necesario loitar dando o peito, rematou a intervención con gritos de ¡Viva o comunismo! e ¡ Viva a revolución!. Foi “paseado” o sete de setembro de 1936.
Outro dirixente agrario importante foi José Gallego Acuña, vicepresidente do comité organizador do congreso agrario de 1935 e concelleiro pontevedrés pola candidatura agrario-obreira no 1931. “Paseado” en Ponte Sampaio o 24 de agosto de 1936.
Logo do golpe militar, os bens das sociedades agrarias foron incautados e a sociedade de Salcedo figura co número trinta no expediente de responsabilidades políticas procedentes de entidades marxistas.

Adicado ás mulleres e homes que, co pulo de Afonso Ribas, Xosé Fortes, Serafín Fontenla, Manolo Reboredo, Xermán Fortes, Emilio García, entre outros, participan na tarefa de recuperar a historia de Cotobade a través dunha solidaria Tábula Gratulatoria.

A chamada revolución de outubro de 1934, que acadou especial importancia en Asturias e Cataluña, tamén tivo certa repercusión en Pontevedra. En varias entradas trataremos polo miúdo os antecedentes, desenvolvemento e consecuencias destes sucesos na nosa cidade e arredores. Como tamén quedou acreditado neste blogue, a participación nos feitos de outubro foi unha especial agravante na represión que tivo lugar logo do golpe de 1936.

En 1934 o partido gobernante era o Radical, liderado por Alejandro Lerroux, tiña como máximo representante en Pontevedra a Emiliano Iglesias; era un partido que co tempo fora apagando a súa postura combativa e virando cara á dereita. Nunca se veu libre de acusacións de corrupción: .

...el ritmo de pomposa orgía a que vivió entregada la política emilianista provincial, hoy ya culminante y sin remedio posible para ella, en ludibrio y desvergüenza... (El Pais, 4-10-1934).

Nas eleccións de 1933 obtivera na nosa provincia seis deputados dun total de trece.

A situación político-social estaba cada vez máis crispada, a mediados de 1933 promulgouse unha lei de orde pública que impuxo unha restrición dos dereitos cidadáns a través de estados de prevención, alarma ou guerra, que estiveron en vigor na práctica totalidade do que restaba do período republicano. A dereita, a través da CEDA de Gil Robles, aumenta a súa influencia sobre o goberno de Lerroux e o 4 de outubro de 1934 entran no goberno, como ministros, tres membros dese partido.

A lexislación antisocial do goberno, a situación internacional de avances do fascismo, a frustración e desencanto por non acadar as expectativas postas na chegada da república, alentan a radicalización do movemento obreiro que contempla o recurso á violencia para adiantarse ao que consideran como previsible golpe de estado dereitista. Apréciase esta actitude nos atentados contra os centros da patronal e os locais dos partidos de dereitas e, por outra parte, no pulo á táctica, de inspiración comunista, das Alianzas Obreiras e da Fronte Única. Importantes sectores do PSOE e UGT, especialmente das Xuventudes Socialistas, están moi radicalizados e conflúen en posturas unitarias cos comunistas a través dos entes antes citados. De cara á transformación da sociedade, as actitudes evolucionistas perden forza fronte ás revolucionarias e prodúcese un distanciamento do que cualifican como “república burguesa” e de partidos como Izquierda Republicana e semellantes.

Se examinamos os actos do primeiro de maio deste ano en Pontevedra, notamos un ambiente de gran participación e de unidade entre as forzas obreiras, en contraposición coas divisións de anos anteriores. Unha intervención moi destacada foi a de Alejandro Gama, comunista, do Socorro Rojo Internacional, que pon como exemplo a división das forzas marxistas que posibilitou a derrota do proletariado alemán e austríaco fronte a Hitler e Dollfus; a consecuencia que extrae é a necesidade da unidade obreira para cortar o avance do fascismo español.

Na prensa socialista apréciase unha linguaxe explosiva, como é o caso do seu órgano local La Hora

...Pero este año, cuando los enemigos del trabajador se han apoderado de la república, cuando las leyes sociales que amparan al obrero son un papel mojado, cuando las cárceles están pletóricas de trabajadores honrados, cuando la tiranía fascista se dispone a caer sobre el pueblo español [...]convertirse en una viril protesta que haga estremecer en sus guaridas a los chacales que viven de la sangre del proletariado [...] Los trabajadores han perdido la fe en la república.

Non é necesario ser moi perspicaz para deducir dos anteriores parágrafos dúas cousas: unha descualificación do réxime imperante e o anuncio implícito dun intento revolucionario.

O sentimento de inquietude e de rexeitamento da política do goberno non se percibe só nos portavoces obreiros; nun xornal de liña burguesa, progresista pero sen ningún asomo revolucionario, como era El Pais, voceiro de Izquierda Republicana en Pontevedra, pódense atopar parágrafos como os seguintes:

El juego se ve claro. Las entrevistas constantes de Salazar Alonso con Gil Robles y las del primero con Lerroux y Samper, tendían a perfeccionar la formación del nuevo gobierno que han proyectado huyendo del parlamento [...] A tal fin, es conveniencia para ellos no mover los restos de los héroes Galán y García Hernández porque facilmente estos darían la última batalla y afianzarían, de una vez para siempre, la república, por la que murieron asesinados. (14-9-1934).

Nun editorial do 4 de outubro de 1934 e significativamente titulado “Alerta republicanos. ¿Qué se intenta?” referíndose á posible intención das novas sobre o que cualifica de “un supuesto movimiento revolucionario de tipo izquierdista” di:

El bulo de hoy es la noticia de un supuesto movimiento revolucionario de tipo izquierdista, para impedir el arribo al Poder del monstruoso maridaje de la CEDA con la Euforia y viene a arrojar un poco de luz en las sombras que rodean a las gestiones políticas realizadas para poder arribar a la formación de un gobierno mayoritario [...] Se pretende arribar a un régimen de fuerza que concluya de abatir las protestas y las rebeldías, que no son tal cosa, sino advertencias sinceras, leales y republicanas de los que entienden que por el camino que lleva el Estado, no le aguardan bonanzas, sino que en esta atmósfera enrarecida todos son barruntos de tormenta.[...] La revolución marxista es el pretexto para desencadenar la reacción que concluya por destruir los últimos alientos del espíritu republicano del 14 de abril. El peligro está en otra parte. [...]Es a los antimarxistas a los que hay que vigilar. Ellos son los típicos y contumaces enemigos de la República. En ellos radican las causas originarias de los males que aquejan a España. [...] No está de más -que va en ello la seguridad del régimen- que la opinión republicana esté alerta ante los acontecimientos y con el ánimo decidido para la defensa de la República.

O mesmo xornal, xa en pleno estoupido revolucionario (5-10-34) e baixo o estado de alarma e réxime de censura previa, continúa na mesma liña cun editorial titulado “Viva la República” e no que preconiza a formación dun goberno nacional de homes fóra de toda sospeita e insubornables

sin ministros ladrones [...] para disolver el actual engendro de Parlamento, desmontar el tinglado electoral, amenazado de consuno en maridaje procaz entre la CEDA y la euforia; para restablecer la legalidad atropellada excarcelando a los que se hallan privados de libertad, por el único delito de defenderla; para reponer a los municipios que se han destituído caprichosamente; para abrir los centenares de centros obreros clausurados por no pensar al igual que la veleidad ministerial.

O ambiente estaba cargándose de máxima tensión con feitos como o asasinato dun militante obreiro efectuado en Vigo por falanxistas o 6 de setembro. O 15 dese mes deteñen en Marín ao pedreiro portugués Alfonso González, de 43 anos, por destacarse nas protestas e gritos subversivos, insultos ao tenente da Guardia de Asalto e resistirse a ser detido con motivo da constitución do concello co novo alcalde sr Vinteño.

O 24 declárase en Pontevedra o estado de alarma fixando nas rúas o bando do gobernador; o 26 a Guardia Civil atopa nunha casa de Monforte, ocultos nunhas adegas, gran cantidade de armas e municións. O 5 de outubro localizan na Illa de Arousa 50 paquetes de pólvora e en Rodeiro, na casa do industrial Perfecto Ledo, gran cantidade de pólvora, cartuchos de escopeta, munición para revólver e pistola, mecha, pistóns, unha escopeta e un revólver.

Segundo diversas fontes, foi o sector máis radical do PSOE o encargado da dirección do levantamento, xunto con militantes do PCE, partido este con relativa presenza na nosa capital. A CNT, con presenza testemuñal en Pontevedra, adoptaría a nivel estatal unha actitude abstencionista aínda que, en moitas localidades galegas, diversos sindicatos pertencentes á Confederación Regional Galaica (CRG) sumáronse á declaración de folga, pois como apunta Dionisio Pereira:

En conxunto, a CRG participou nos acontecementos na medida das súas forzas, cunha folga de solidariedade que tiña máis de expectativa do que puidese ocorrer en Asturias e no resto do Estado. E criticou con dureza a pasividade de boa parte da confederación...

( A CNT en Galicia 1922-1936.Santiago: Laiovento,1994.)

En Acción Gallega (20-10-34) publícase o programa da Alianza Obrera e indica que esta alianza estaba formada por todos os partidos e gremios obreiros, a excepción da confederación anarquista:

1º.- Todas las tierras de los grandes terratenientes, de la Iglesia, de los monasterios, de las municipalidades y del Estado serán confiscadas, sin indemnización, como así también los útiles de labranza y demás pertenencias, y serán entregadas gratuitamente y repartidas a todos los obreros agrícolas y campesinos trabajadores, para que las trabajen individual o colectivamente, según decidan por su propia voluntad.
2º.- Todas las deudas, obligaciones y gravámenes de los campesinos con los terratenientes, los municipios y los Bancos serán anuladas, todas las cargas feudales y semifeudales, (“foros”, “rabassa morta”, condominio, etc.), serán abolidas, y todos los impuestos del régimen burgués terrateniente, suprimidos.
3º.- El Gobierno Obrero Campesino proveerá a los campesinos trabajadores de maquinaria, útiles de trabajo, simientes, créditos y los elementos técnicos para aumentar en el mayor grado posible la producción agrícola, con objeto de terminar con el hambre y la miseria espantosa que existe en el campo y elevar sistematicamente el bienestar de las masas trabajadoras.
4º.- El Gobierno Obrero Campesino tomará inmediatamente medidas de gran envergadura para mejorar rápida y radicalmente la situación de los obreros agrícolas, aboliendo todos los contratos explotadores y usurarios, aumentando los salarios lo suficiente para las necesidades de los obreros agrícolas y sus familias.
5º.- El Gobierno Obrero Campesino confiscará y nacionalizará las empresas de la gran industria trustificada y establecerá el control de la producción y la distribución por medio de los soviets, nacionalizará los bancos, los ferrocarriles y todos los medios de transporte y de comunicación, hoy en manos del gran capital.
6º.- Establecerá la jornada de siete horas y de seis para las minas y los trabajadores jóvenes, aumentará el nivel de vida de las masas trabajadoras, concederá subsidio a los parados hasta que sean absorbidos en las diversas ramas de la producción, la que será adaptada a las necesidades de las masas trabajadoras y establecerá el seguro general para todos los trabajadores en casos de paro, enfermedad, accidente, vejez y maternidad.
7º.- Liberación nacional de todos los pueblos oprimidos. El Gobierno Obrero y Campesino reconocerá a Cataluña, Vasconia y Galicia el pleno derecho a disponer de si mismas hasta la formación de los Estados independientes.
8º.- Liberación inmediata y completa, sin restricción ni limitación, de Marruecos y demás colonias.
9º.- Disminución radical de los impuestos a los pequeños comerciantes y pequeños productores. Anulación de sus deudas con los Bancos, grandes comerciantes y empresas capitalistas. Prohibición del embargo de su propiedad y del desalojo de los locales que ocupan.
10º.- Supresión de todas las fuerzas armadas de los capitalistas y terratenientes. Armamento de los obreros y campesinos. Liquidación de la burocracia hostil y elección de los funcionarios públicos por los Soviets.
11º.- Supresión del ejército permanente como instrumento de la clase capitalista. Liquidación de los generales y cuerpo de oficiales. Elección democrática de los comandantes por los soldados.
12º.- Solidaridad proletaria con los oprimidos del mundo y alianza fraternal con la Unión Soviética Rusa.

O xoves 4 de outubro non aparece nos xornais ningunha nova referente a folgas ou incidentes destacables no ámbito local, si se atopan referencias ao resto de España e, máis cerca, á colocación de bombas nas casas do cura e do médico en Sober (Lugo). Ese mesmo día xorden na cidade os primeiros incidentes, que non parecen revestir gran importancia, o xornal El País do día seguinte, visado pola censura, relata os feitos:

Anoche, en la acera del Méndez Núñez, y por una discusión sobre la solución de la crisis, se repartieron una tanda de mamporros entre derechistas e izquierdistas.

A chegada de novas da revolta en Asturias axita aínda máis a dereitas e esquerdas. Convócase folga xeral revolucionaria a través de follas de propaganda e consignas. O día 6, de madrugada, mediante un bando do xeneral da Octava División, proclámase o estado de guerra e transfire a responsabilidade da orde pública do ministerio de Gobernación ao de Guerra.

Para decapitar o movemento detense aos líderes obreiros máis destacados. Suspéndese a publicación de xornais. A policía vixiaba dende facía días a saída de certos xornais, entre eles o vespertino El País que o denuncia nun breve. O mesmo día 5 daba conta dunha nota da Comisaría de Investigación y Vigilancia:

...por haberse establecido la censura previa para la prensa [...] deberá abstenerse de la publicación de cualquier trabajo en sus artículos y sueltos que por su crítica sean atentatorios al principio de autoridad.

A censura efectuábaa persoalmente o gobernador e o xornal critica duramente este feito. Entre os numerosos rexistros efectuados pola Guardia Civil, na tarde practícase un no domicilio e no despacho de Maximiliano Pérez Prego, director do xornal. Coa declaración do estado de guerra as rúas son ocupadas polo exército e forzas de seguridade.

O domingo, día sete, destitúese á corporación municipal logo dunha entrevista entre o gobernador civil, señor Fernández Gómez, e o comandante militar. Noméase unha comisión xestora coa seguinte composición: D. Manuel Casqueiropolo Colexio de Avogados, D. Sinforiano Melero pola Cámara de Propietarios, D. Eulogio Sánchez do Círculo Mercantil, D. Modesto Lorenzo pola Patronal, D. Ramón Segura de la Garmilla polos centros do ensino, D. Luis Sobrino do Colexio Médico e D. Agustín Sánchezpola Asociación de Inquilinos. O alcalde cesado era D. Bibiano Fernández-Ossorio Tafall, que fixo entrega das chaves acompañado do primeiro tenente de alcalde D. Arturo Rey. Ao entregar o mando dixo que el chegara ao cargo cando nacía a república e agora que morría, entregábao. O gobernador pediu que constasen en acta estas palabras. A continuación elixiron como alcalde ao señor Segura de la Garmilla.

Os dirixentes da Deputación tamén foron destituídos facéndose cargo da mesma unha comisión xestora que levou a cabo unha depuración de funcionarios:

Por el señor presidente se propuso que, una vez implantado el estado de guerra, se declaren caducadas las licencias de los funcionarios y que en el plazo de 48 horas se presenten al secretario los que las disfruten [...] se manifiesta que recibe indicaciones constantes del exmo gobernador al que llegan en todo momento ofertas de los funcionarios del estado, provincia y municipios, de leal colaboración y como las omisiones advertidas son ostensibles y no tienen la confianza de esta corporación...

A continuación nomea a varios funcionarios que quedan cesantes e outro suspenso de emprego e soldo.

Nos arredores, segundo Bernardo Máiz (Galicia na 2ª república e baixo o franquismo. Vigo: Xerais, 1988), a folga foi total ata o día 12 en Caldas, en Marín houbo tiroteos o día 10, en Cangas do Morrazo as forzas da esquerda proclamaron a “comuna popular” e asaltaron o Casino, sostendo un tiroteo coa Guardia de Asalto procedente de Vigo e que dou lugar a 12 feridos de bala.

Posteriormente, o concello de Pontevedra, para cumprimentar un escrito do gobernador militar, fai saber a todo o persoal municipal que ten a obriga, nun prazo de 48 horas, de darse de baixa en calquera centro, partido, agrupación ou sociedade que revista carácter político e a toda organización de carácter sindical ou societario, teña ou non carácter político.

Destitúen a Tafall como director do instituto e nomean para substituílo a Enrique Míguez Tapia(17-10-34). Alexandre Bóvedaé trasladado a Cádiz como xefe de contabilidade de Facenda “con la arcaica fórmula hoy resucitada, que contiene como fría y escueta justificación las necesidades del servicio.” (El País, 26-10-34). En novembro, Castelaoé destinado á xefatura de estatística de Badaxoz. De nada lle valeu figurar como donante de 18,3 pesetas para a homenaxe ao exército pola súa actuación en Asturias. El País (19-11-34) manifesta:

La civilidad pontevedresa les hizo objeto ayer tarde en la estación, Castelao y Bóveda con el pie en el estribo del convoy, de un cálido y fervoroso homenaje de simpatía y afecto, cuyo valor y significación se acrecientan, al considerar la espontaneidad del mismo [...] Que retornen pronto a Pontevedra es nuestro deseo.

Os deputados radicais afirman que fixeron xestións para deixar sen efecto a sanción a Bóveda e Castelao pero estes non aceptaran desvirtuar as súas manifestacións de hostilidade ao goberno.

O día 10 de outubro deteñen en Mourente a Manuel Amoedo e a Constante Tomé ocupándoselles armas cortas. Na madrugada dese día tivo lugar un tiroteo entre forzas do exército que prestaban servizo na Ferrería e un grupo de individuos que non puideron ser detidos. Tamén houbo varios apedramentos e unha muller foi apaleada.

Ao día seguinte reanúdase a publicación de xornais e a portada de El País aparece con numerosos manchóns negros causados pola censura. A sensación que se quere transmitir é a dunha progresiva volta á normalidade. Afírmase que entraron ao traballo gran cantidade de obreiros dos distintos gremios e que funcionaban os tranvías pero non parece ser moi normal a situación nese sector cando, ao día seguinte, dáse conta dunha reunión do gobernador coa xunta da empresa para que readmita o maior número de obreiros. En Pontemuíños, desde o monte, efectúanse disparos sobre un tranvía e tamén sobre a garda do transformador de Mollabao así como pedradas que feriron a un soldado.

Deteñen aos concelleiros Manuel Sanmartín e José Gallego, ao capitán retirado Delmiro Sarmiento, directivo da agrupación socialista e ao presidente da Comarcal Agraria Víctor Moldes. Clausúrase a Casa do Pobo e suspéndense as licencias para armas de caza.

El País do día doce presenta un aspecto anormal na portada, cunha gran cantidade de anuncios publicitarios. Afirma que pode considerarse acabado o movemento folguista na capital e que a case totalidade de traballadores volveu ao traballo:

...algunos gremios no lo hicieron por no admitir los patronos a todos los empleados. Entre estos, uno de los principales son los camareros de bares y cafés. No obstante, la tranquilidad en esta capital es absoluta.

Non parece ser tan absoluta dita tranquilidade se ollamos, unha vez máis, a sección de sucesos, alí dáse conta de que, no Dispensario da Cruz Vermella, foi asistida a veciña de Salcedo Dolores Acuña, con feridas que dixo llas produciran uns descoñecidos ao apedrala cando viña a Pontevedra a vender leite. Hai que significar que a folga de abastecementos á capital implicaba non permitir a entrada de leite, leña, verduras, etc. Non é aventurado supoñer que, en maior ou menor grao, aínda había incidencias nesta fronte.

Continúa a represión contra os elementos obreiros e son sometidos a sumario, por repartir follas de carácter subversivo, Francisco López Crespo, Ramón Magariños Duro, Ángel Folgar Bermúdez, José Gómez, Miguel Briones Barca, Antonio Blanco Solla, Cristóbal Peñín Alonso e Jesús Canda Crespo; por coaccionar e impedir o abastecemento: José Mojico (de Lérez), Rogelio González (de Salcedo) e Felipe Pérez Moreira (de Poio); a Manuel Martínez Vázquez (de Mourente) por excitar aos conveciños á folga; Celestino Garrido Viéitez e José Gil Sueiro, de Marín, por posesión de explosivos. A todos se lles tramitaron xuízos sumarísimos.

Ao día seguinte, as forzas conservadoras pontevedresas comezan a recollida de donativos con destino a unha homenaxe que se tributaría ás forzas do exército e da orde pública e que tiña como finalidade rehabilitar a imaxe das forzas que participaran na represión destes días. Destacan o gobernador civil, Diego Fernández Gómez (500 pesetas), o tenente coronel retirado Francisco Lorente Armesto (200), Enrique Marescot (500), a Deputación (5000), Bernardo López Suárez e o seu fillo (500), José Malvar Corbal (300), a patronal (5000), Víctor Lis (50) e, entre outros, como xa dixemos, Castelao (18,30). Noutras datas tamén atopamos as doazóns do Claustro de profesores do instituto (244,30), Unión Femenina de Derechas (500), do notario Antonio del Río (250), etc.

Pola noite, tiroteo na rúa Cousiño. Instrúese xuízo sumarísimo contra Juan Manuel Gómez Corbacho,acusado de fabricar bombas e detido no garaxe de Fonseca cando manipulaba botellas de líquidos inflamables, e contra Manuel Amoedopor posesión de armas.

O día 16 comezan as sesións do tribunal militar, preside o tenente coronel xefe da caixa de reclutas, Fernando Sánchez González, e de vocais exercen os capitáns Eduardo Rodríguez González, José Álvarez Sánchez, José Albert Meléndez, José Fernando Ponte Conde e Manuel Casal Castro.

Continúan as detencións: José Bolaño, Manuel Muíños, Saturnino Fragueiro, presuntos implicados na fabricación de explosivos, Manuel Pérez Calvo, estudante de 16 anos por dar vivas á revolución social, Luis López Méndez, Valeriano Riobó, Carlos Varela e José Cortizo, o último por atentado. Por falta de espazo e mal estado das instalacións do cárcere capitalino, moitos dos detidos son conducidos ao pontón Minerva do Polígono de Tiro Naval Janer en Marín. O día 18 restablécese a pena de morte.

Fóra do xugo da censura, o xornal Acción Gallega (20-10-34), órgano da Federación de Sociedades Gallegas de Bos Aires, fai unha durísima crítica da represión gobernamental e escribe:

El triunvirato Alcalá-Lerroux-Gil Robles llenó a España de sangre y lágrimas. Con los cañones, los aeroplanos y tropas y legiones marroquíes, la dictadura monárquico-clerical-fascista aplastó los anhelos de justicia y libertad del pueblo español.

No apartado “No hay nacionalismos, solo hay dos clases” critica a inacción dos partidos nacionalistas:

En cuanto a los nacionalistas vascos y gallegos, tampoco se han movido, a pesar del programa autonomista de la Alianza Obrera. Solo hemos visto a los obreros luchar heroicamente y a las clases privilegiadas apoyando a los tiranos.

Pouco a pouco recobran a liberdade algúns dos detidos, o 1 de novembro libérase ao policía municipal Dionisio González que fora acusado de

repetidos actos de coacción con las lecheras y otros proveedores de los mercados públicos de la capital, a quienes exhortaba – según dijeron- para no aprovisionar Pontevedra.

O día 4 poñen en liberdade a Clemente Baltasar, Manuel Loureiro, José Fontán, Valentín Ramírez, Diego Bouzón (de Marcón) e Francisco Piedras (de Xeve), este último detido por repartir follas clandestinas e os outros por coaccións.

Pero as detencións continúan nos meses seguintes: o 8 de novembro prenden ao dependente de comercio de 19 anos Esteban Beltrán Paz, por lanzar silbidos no teatro Principal ao aparecer as imaxes do xeneral López Ochoa e outras autoridades. Publícase unha requisitoria contra Alejandro Gama para que se presente ante o xuíz militar Salvador Foronda por estar incurso en delito sinalado no bando do 7 de outubro. O 14 prenden ao mestre socialista de Redondela Manuel Martínez Pereiro, de 42 anos, reclamado polo xuíz militar porque nun rexistro efectuado no grupo escolar atopáronse documentos da Casa do Pobo. Trasladan a Pontevedra ao búlgaro Basilio Voltchkoff, de 31 anos, detido en Vigo por sospeitar da súa participación nos sucesos revolucionarios e ocupárselle folletos extremistas e documentos escritos en búlgaro. Volven a deter a Manuel García Filgueira, Víctor Lamas e AndrésRey como consecuencia dunha denuncia por insultos e ameazas interposta polo tenente de alcalde Eduardo Rodríguez Fontenla “Palomita”, polo mestre de obras Cándido García Hermida e por Evaristo González; García Filgueira e Rey acababan de saír do cárcere.

Continúan os traslados de detidos ao Polígono Janer en continxentes elevados: un grupo de 30 o día sete e de dez o vintetrés. Os últimos presos detidos neste recinto militar sería un grupo de nove, liberados o 27 de decembro.

O día 2 de novembro, o capitán Bernal, que tería un destacado papel represor logo do golpe do 36, marcha a Asturias con 20 gardas civís para formar parte da columna do tristemente celebre comandante Lisardo Doval. A dereita pontevedresa mobilízase organizando actos de apoio ás forzas participantes na represión e de lembranza das vítimas: a Juventud Masculina de Acción Católica organiza un funeral polas vítimas do movemento revolucionario na igrexa de Santa María.

O día 4 celébrase a homenaxe ás forzas armadas, sérvese un viño de honor no concello para xefes e oficiais. No bar Calixto ofreceuse unha comida aos subalternos de telégrafos e teléfonos, con elocuentes palabras do deputado IsidoroMillán, orador habitual neste tipo de actos. Nos cuarteis sérvense comidas especiais ás clases de tropa e o gobernador Diego Fernández diríxelles unhas palabras:

Pasaron ya las horas de angustiosa inquietud, de zozobra y sobresalto. Las gentes, que en horas de locura y de terrible insensatez, se lanzaron un día a la revuelta, empujados por un afán bárbaro de destrucción, y que en sus demasías llegaron a los más execrables excesos, y ni siquiera se han detenido ante la propia integridad nacional, vencidos y acorralados, están de nuevo sometidos al imperio de la Ley. [...] Porque el establecimiento del orden y el sometimiento de cuantos, miserablemente, se pusieron fuera de la legalidad establecida, y a la estrangulación rápida y total de la revolución amenazante, se llegó por el esfuerzo admirable, por la lealtad y el patriotismo, por nadie superado, por la disciplina, el arrojo y el espíritu de sacrificio de nuestro Ejército y de nuestra Marina, gloriosos cual el que más, del Benemérito Instituto de la Guardia Civil [...] Españoles: olvidemos nuestras diferencias y hagamos un descanso en nuestras luchas. La tregua patriótica se impone. A ella es obligado llegar. Fundidos en los más excelsos ideales nacionales dispongámonos al cumplimiento de nuestro histórico deber. ¡Viva España! ¡Viva la República!

En diversos xornais insístese na necesidade da moderación nas sancións e de evitar inxustas acusacións, vinganzas e delacións anónimas, así o xornal estradense El Emigrado (16-10-34),

En estas horas abrumadoras, somos todos los españoles partícipes obligados a compartir las amarguras de la Patria, y somos todos, también obligados, a laborar por la restauración de una paz moral y material que una los espíritus en hermandad Nacional, por la reconstrucción de cuanto, en unas horas de obsesión, nos hayan hecho destruir [...]y esperamos del patriotismo de los hombres que se hallan al frente de los destinos de la Patria la suficiente serenidad y acendrado patriotismo, para que entre hijos de una misma patria se reinstaure el imperio de la conciencia, usando del escalpelo de la justicia con mesura y tino.

Continúa o goteo de postas en liberdade de presos, alternados con consellos de guerra. O doce de decembro son liberados os destacados dirixentes da federación obreira Manuel García Filgueira (presidente), José Oliveira(vicepresidente) e Andrés Rey (bibliotecario). Son trasladados ao penal de El Dueso varios veciños de A Estrada (Manuel Coto Chan, Higinio Carracedo e Manuel Vázquez Otero) que estaban presos na capital e foran condenados á pena dun ano 4 meses e un día por participar nos sucesos revolucionarios. Ábrese de novo o prazo para solicitar licencias de caza.

O 18, presididos polo coronel de artillería Mario Sánchez, celébranse consellos de guerra contra Jesús Diéguez Noguerol por tenencia ilícita de armas, Segundo Lorenzo García por intento de agresión a man armada e Carlos Pérez Cameselle, axente de arbitrios de Vigo, por rebelión. Ao día seguinte son liberados os veciños de Domaio José Palmás Pastoriza, Josefa González Crespo, Benito Calvar Calvar e Manuela Ríos que estaban no cárcere acusados de coaccións. O día 29 son detidos en Salcedo, por repartir follas subversivas, Gerardo Martínez Villanueva, José Gómez Pereira e Enrique Cochón.

O 5 de febreiro celebrouse consello de guerra contra Valeriano Riobó acusado de intervir no pasado movemento revolucionario e cunha petición fiscal de dez anos de cárcere, foi defendido por José Adrio Barreiro que logrou a absolución do inculpado. Días despois deteñen en Marín aos militantes comunistas Daniel Gómez Martí e José García Busto como presuntos autores de rótulos subversivos. O 24 de dito mes refórzase a garda do cárcere debido aos rumores dunha evasión de presos políticos.

Pouco a pouco recóbrase a normalidade e o 7 de marzo levántase o estado de alarma, substituído polo de prevención e o 29 remata a clausura das sociedades pero con advertencia da necesidade de que cumpran a legalidade. Aínda así, non se autorizan os actos obreiros do 1º de maio e detense a Antonio Prieto Roque, de Campolongo, que estaba reclamado polo xulgado militar por teren topado no seu domicilio armas e munición en abundancia. En maio deteñen a José Iglesias Rey, canteiro de 23 anos, a quen o capitán da Guardia de Asalto atopoulle unha folla clandestina e a Benigno Vidal Couto, labrador de 18 anos, ambos de Bora; a José Fernández, metalúrxico, José Cortegoso Solla, Eladino Castro Torres, os tres de Mourente, por coaccións a obreiros que ían traballar e tamén a 4 persoas mais como medida preventiva.

Volvamos a finais de 1934. Os incidentes entre militantes de esquerda e dereita aumentan e sucédense continuos enfrontamentos e denuncias. O 30 de outubro pola noite, o militante fascista José Outerelo Carril foi mallado a paus en Salcedo “por un grupo de salvajes que campea en aquella parroquia”

A prensa de esquerda denuncia as tropelías de mozos fascistas como o asalto e roubo da imprenta do xornal socialista La Hora mentres o seu dono, Ramiro Paz, estaba no cárcere, asalto que quedou impune a pesar de que o rumor público sinalou inmediatamente aos seus autores; días despois asaltaron o quiosco dos mesmos donos na praza da República.

Además, estos elementos, descaradamente no solo no niegan nada, sino que dicen estar dispuestos a acabar por todos los medios no solo con las organizaciones de izquierda, cosa ya de por si condenable sino también con lo que es mucho más grave con el Estado republicano que la Autoridad tiene el deber de guardar. (El País 20-12-34.)

Un grupo de mozos galeguistas repartiu unhas follas nas que lembraban o aniversario da morte de Pardo de Cela e que remataban coa frase “Viva Galicia Ceibe” e acabaron detidos tres deles e rexistrado e clausurado o centro galeguista; a actuación policial contrastaba coa inhibición cara elementos fascistas como “el mismo joven a quien se acusa como autor principal” das tropelías citadas anteriormente. O militante falanxista Vicente Couceiro Amor, que denunciou aos galeguistas polos pasquíns, volveu a presentar denuncia contra o galeguista José Luis Fontenla Méndez acusándoo de que lle pegara e insultara na Ferrería con motivo da denuncia citada. Os galeguistas detidos foron postos en liberdade o 27 de decembro. Hai multitude de denuncias por agresións: Benito Lago Currás denuncia ao fascista José Torres e outros por maltratalo e lesionalo na rúa Xan Guillermo. Na madrugada do día de Nadal, o veciño de Salcedo Gerardo Bao Rúa foi agredido cunha navalla que lle causou unha ferida no peito, polo veciño de Mourente Constantino Rozados. No baile do Pino, na carreteira de Vigo, (3-1-35) un grupo de individuos agrediron e lesionaron a un tal José Piñeiro co pretexto das súas ideas políticas; foi detido o veciño de Salcedo Celestino García. Tamén houbo denuncias contra dous mozos de Salcedo por arrebatarlle a un vendedor varios exemplares do voceiro dereitista J.A.P. e rompelos.

As consecuencias dos sucesos de outubro foron de diversa orde. A represión foi moi dura, o número de detidos e despedidos alto, moitos centros obreiros foron clausurados, concelleiros e outros cargos destituídos, etc. A esquerda adoptou como obxectivo a consecución da amnistía para os encarcerados e a reposición nos seus postos de traballo dos despedidos.

Foi premonitorio o xornal El País (11-10-34):

Dos distintas maneras de ver la esencia de la República y sus fines han conducido a ellos. Y, cualquiera que sea el resultado de esta gesta trágica, en la vida de España queda trazado un hondo surco que ha de influír sobremanera en el futuro.

E así foi, co golpe militar do 36, o ter antecedentes de participación nalgún incidente ou ser detido no 34 constituíu un agravante a ter moi en conta nos xuízos ou para ser obxecto dos “paseos”; como exemplo, dos citados ao longo destas entradas referidas aos sucesos de outubro, foron asasinados (en diversas modalidades): Augusto A. González, Manuel Amoedo, José Gallego, Víctor Moldes, Antonio Blanco, Alexandre Bóveda, Cristóbal Peñín, Juan M. Gómez, Dionisio González, Andrés Rey, José García Busto, Ramiro Paz, Gerardo Bao, entre outros.

Fai anos falamos neste blog da loxia masónica que se reunía nun local do barrio pontevedrés do Burgo. Logo do golpe militar, na década dos corenta, algúns dos asistentes a esas reunións foron encausados por sospeitosos de afiliación masónica e tamén escribimos aquí sobre as súas desventuras. Entre os asistentes ás reunións atopamos personaxes tan coñecidas como o boticario Joaquín Maquieira, o médico Amancio Caamaño, o ex-alcalde Andrés Corbal, o concelleiro Arturo Rey, o procurador Maximiliano Pérez Prego e os avogados Isidoro Millán, Joaquín Poza Juncal, José Echeverría e Avelino Silva Güimil, entre outros.

O último dos citados, Avelino Silva, solteiro, natural de Meis e veciño de Pontevedra; estivo afiliado ao Partido Republicano e asistiu á xuntanza de Lestrove en 1935 representando ao Partido Republicano Federal; no 1931 participou na fundación do Partido Radical do que foi o primeiro presidente en Pontevedra e, no 34, solicita a alta en Unión Republicana. Entre as súas amistades atopamos personalidades pertencentes á masonería como Gonzalo Martín March (gobernador civil de Ourense en tempos da República), Manuel Guillán Abalo, Amancio Caamaño e Gerardo Abad Conde, de quen afirma que foi o lles insinuou ao grupo de persoas antes citado a creación dunha loxia.

Avelino Silva foi procesado por masón a pesar de negar esta pertenza.

Non foi fácil a localización da casa do Burgo na que se reunían “con objeto de leer las Hojas Libres y hablar de política”, como afirma Silva ao ser interrogado en 1937; logo de localizar nova documentación sobre a masonería na nosa capital, xa se pode afirmar con total seguridade que a loxia estaba radicada na casa, propiedade de Avelino Silva, na que (ironías do destino) estivo situado moitos anos o cuartel da Garda de Asalto e , despois, da Policía Armada.

Esta casa apareceu ultimamente nos medios de comunicación debido a que é unha das expropiadas na reforma do campo de Pasarón e que será derrubada proximamente. Pérdese así un edificio histórico máis da nosa Pontevedra.

A xenerosidade dos amigos

Paseados...

Paseados... (2)

Agasallos a Franco

O asasinato do padre Olmedo.

Mulleres represaliadas.

Literatura falanxista (1)

Museo da Revolución Nacionalsindicalista.

Setenta e oito anos despois.

Mourente (1)

Mourente (2)

Mourente (3)

14 de abril de 1936

Agricultores de Salcedo (1)

Agricultores de Salcedo (2)

Pontevedra, outubro de 1934. (1)

Pontevedra, outubro de 1934 (2)

Pontevedra, outubro de 1934 (3)

Pontevedra, outubro de 1934 (4)

Masonería en Pontevedra (IV): Adeus a unha antiga sé masónica.